Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 98

Tímarit Máls og menningar
málið.“ En smám saman gerist það í drögum þessum, að utan á hugmyndina
um að fremja morð fyrir ástar sakir til annarra hleðst upp ný hvöt til
afbrots: valdafíkn Raskolnikofs. Samt er enn lögð áhersla á það, að hann
vilji ekki vald fyrir sjálfan sig — hann vill eignast vald til að gjöra gott: „Ég
tek mér vald, ég efli mátt minn. . . ekki til að gera illt. Ég ber fram
hamingju."
En áður en Glæpur og refsing komst á prent hefur Dostoévskí gengið
lengra. Hann strikar ekki út þær skýringar á athöfnum Raskolnikofs sem
tengjast sárri neyð fjölskyldu hans sjálfs og Marmeladofs, en í vaxandi mæli
verða vangaveltur söguhetjunnar um illvirki í þágu hins góða ótrúverðar. A
bak við þær réttlætingaræfingar allar sér lesandinn æ betur þann sannleika,
sem Raskolnikof er ekki alltaf reiðubúinn til að viðurkenna fyrir sjálfum sér
eða öðrum: hann er haldinn „Napóleonsdraumnum", hann lætur sig
dreyma um valdið valdsins vegna. Raskolnikof hefur smíðað sér kenningu
um að mannfólkinu megi skipta í tvo ólíka og misstóra hópa — meirihlut-
ann, hina venjulegu, sem dæmdir eru til hlýðni, til að vera einskonar hráefni
fyrir minnihlutann að moða úr, fyrir mikilmennin, sem hafa köllun til að
stjórna heiminum í nafni einhvers nýs sannleika. Það eru þessi ofurmenni
sem Raskolnikof telur að hafi, ef svo ber undir, rétt til að vaða í blóði að
markmiði sínu, yfirstíga lögmál góðs og ills til að segja sitt „nýja orð“
(kenningin er rækilega útfærð í fyrstu viðureign Raskolnikovs við Porfírí
Petrovítsj rannsóknardómara í þriðja hluta, fimmta kapítula). „Ég drap fyrir
sjálfan mig einan,“ segir hann við Sonju og afgreiðir það sem hvert annað
rugl að hann hafi framið morð til að hjálpa móður sinni (Eimmti hluti, fjórði
kapítuli). „Pyrir sjálfan mig“ þýðir m. ö. o. að hann vildi prófa, hvort hann
ætti ekki sæti meðal þeirra mikilmenna sem breyta sögunni — eins og
Napóleón, Múhameð og fleiri sem til eru nefndir. Og þrautir hans eru
lengst af ekki bundnar sambiskubiti yfir morðinu fyrst og fremst, heldur því
að hann stóðst ekki prófið. „Hinir raunverulegu valdhafar," segir hann, þeir
eru gerðir úr öðru efni, þeir sem sóa hálfri miljón manns að gamni sínu eins
og Napóleon í Rússlandsförinni, þeir sem allt er leyfilegt. Raskolnikof er of
„venjulegur“ að eigin dómi, hann er „fagurfræðileg lús“, hann þorir ekki að
taka valdið upp af götu sinni og beita því.
Dostoévskí notar ekki aðeins slíkar og þvílíkar hugleiðingar morðingjans
til að grafa undan tilhneigingu lesandans til að hafa samúð með ungum
manni í kröggum, til að fyrirgefa honum, til að trúa þeim Raskolnikof sem
segist vilja stíga yfir lík til að gjöra gott. Einhver sterkasti mótleikur
höfundarins gegn sjálfsblekkingakerfi Raskolnikofs er sú staðreynd, að
uppgjafarstúdentinn myrti ekki aðeins okurkerlinguna illu, heldur og systur
hennar, hina saklausu og niðurlægðu Éísavetu, sem „af tilviljun“ kom of
88