Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 99

Glæpur og refsing
snemma heim og stóð morðingjann að verki. Lísavetu, sem var besta
vinkona Sonju Marmeladovu: hefði Raskolnikof ekki orðið að myrða hana
líka ef hún hefði verið í för með Lísavetu? Með þessu ófyrirséða morði er
Dostoévskí vafalaust að reka á eftir þeim boðskap, að enginn geti eða megi
reyna að reikna siðferðisdæmið upp á nýtt, með því að ákveða með
„einföldum reikningi“ hver skuli deyja og hver ekki. Þegar komið er að
framkvæmd kenningarinnar munu hinir saklausu fylgja með undir öxina,
hver svo sem upphafleg áform voru.
Það er líka í þessum anda, að Dostoévskí skrifar í minnisbók svofelldar
leiðbeiningar til sjálfs sín um Raskolnikof:10
I persónu hans kemur í skáldsögunni fram hugmyndin um takmarkalaust stolt,
oflæti og fyrirlitningu á samfélaginu. Hugmynd hans er að ná þessu samfélagi á vald
sitt. Harðstjórnarhneigð er einn eiginleiki hans. Hugmyndin um morðið kom
fullmótuð til hans. NB: það skiptir ekki máli hver ég væri og hvað ég gerði síðan —
hvort ég yrði hjálparhella mannkyns eða sygi úr því lífsvökvann eins og könguló. Ég
veit að ég vil drottna, það er allt og sumt.
Á eftir orðunum „að ná þessu samfélagi á vald sitt“ hefur Dostoévskí
sjálfur strikað út réttlætingarorðin „til að gjöra því (samfélaginu) gott“. En
ummælin um að það skipti ekki höfuðmáli, hvað hann gerði við vald sitt
eftir á og samlíkingin við köngulóna eru svo á sínum stað í uppgjöri þeirra
Sonju Marmeladovu í endanlegri gerð skáldsögunnar (Fimmti hluti, fjórði
kapítuli).
Með öðrum orðum: eftir því sem Raskolnikof heldur lengur vöku fyrir
Dostoévskí þeim mun harðari verða í persónunni átökin milli andstæðra
hugmynda og tilfinninga: milli samúðar með þeim sem eiga hvergi höfði
sínu að að halla og fyrirlitningar á öllu þessu „venjulega“ fólki. Um skeið er
Dostoévskí sjálfur ekki vel sáttur við þessar þverstæður. I einni minnisbók-
inni talar hann um nauðsyn þess að „útrýma óvissunni, það er að segja —
útskýra morðið þannig eða hinsegin og gera skapgerð hans skýra og
afstöðu."11 Sem betur fór áttaði Dostoévskí sig á því, að ef fækkað yrði þeim
lyklum sem ganga að sál Raskolnikofs, þá yrði sagan miklu fátæklegri.
Dostoévskí heldur möguleikum áfram opnum í báðar áttir — til ofurmennis-
ins og til samstöðu með hinum lítilsvirtu og auðmýktu Sonjum heimsins.
Og með þessu móti gerir hinn rússneski sagnameistari meira en að búa til
enn einn „tvífara", bæta fróðlegum tvískiptum manni við persónusafn sitt.
Hann dregur miskunnarlaust fram háska Napóleonsdraumsins, mikil-
mennatrúarinnar — og hættuna sem mönnum stafar af kenningum um
afstæði alls siðgæðis. Um leið vekur hann vissa samúð með Raskolnikof
89