Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 131

tímabili, og umfram allt sögulegum
víddum, örlagaríkum breytingum í lífi
einstaklinga og þjóða. Vitaskuld er það
ekki kostur í sjálfu sér að bók sé löng, en
löng skáldsaga býður fram ýmsa kosti
sem önnur verk hafa ekki. Þetta verður
að hafa í huga ef menn kynnu að óska
þess að Drekar og smáfuglar hefðu orð-
ið styttri. Þar eru vissulega margir út-
úrdúrar frá þeim aðalsöguþræði sem
greinir frá blaðamannsstarfi Páls hjá
Blysfara og hvernig það tengist þróun
þjóðmála á sama tíma, en þessir „út-
úrdúrar" hafa allir sínu hlutverki að
gegna í hinni eiginlegu sögu.
Páll Jónsson er fullmótuð persóna
sem þróast í rás sögunnar og lýsing hans
og örlög hafa gildi í sjálfum sér, en
öðrum þræði er hann þó dæmi eða full-
trúi. Ekki svo að skilja að hann sé ein-
hver meðaltals-íslendingur; þvert á móti
er stefna hans önnur en meirihlutans:
hann andæfir. En hann er fulltrúi fyrir
ákveðin lífsgildi, ákveðinn arf, og jafn-
framt fyrir ákveðinn hátt á því að bregð-
ast við viðburðum samtímans; hann fer
eina af þeim leiðum sem stóðu samtíma-
mönnum hans opnar. En höfundur
bindur sig ekki við að gera skil einum
manni eða einni leið, sem kann að vera
honum að skapi. Hann vill birta hugar-
far þjóðarinnar og hugarfarsbreytingar,
afstöðu til efnislegra og andlegra verð-
mæta, til menningararfs og náttúru. Þess
vegna er ferðalag Páls til átthaganna og
samskipti við fólk þaðan, ferðalög hans
á reiðhjólinu Hamlet um Suðurland og
Suðurnes, ekki bara þættir í sögu hans
heldur mikilvæg víkkun og fylling sögu-
sviðs og söguefnis. Sama er vitaskuld að
segja um kynni hans af margs konar
fólki í Reykjavík, kjörum þess, lífsvið-
horfum og örlögum. Allt eru þetta
hlutar úr heild, myndbrot í mósaík, þar
Umsagnir um bakur
sem vissulega eru margar eyður handa
lesanda til að fylla sjálfur, en heildar-
myndin þó nægilega mótuð og afstaða
til hennar svo skýr að hún getur orðið
að lifaðri reynslu þess lesanda sem leyfir
sögunni að gagntaka sig.
Vitanlega er mikill vandi að setja sam-
an slík verk þannig að allt gangi upp og
skiptir þá hvað eina máli: stíllinn og
aðferðin við að segja söguna, myndun
fléttu sem heldur lesanda við efnið og
mótun persóna og umhverfis. Að þessu
öllu þarf að gefa gaum, þegar vandlega
er lesið.
Hér er þess enginn kostur að fjalla að
neinu ráði um stíl Ólafs Jóhanns. Hann
er yfirlætislaus, en bæði orðauðugur og
blæbrigðaríkur þegar vel er að gáð. Sam-
tölin eru listilega samin og varpa jafnan
Ijósi á skapgerð, uppruna og þroska
hvers og eins. Allra mest er þó íþrótt
stílsins þar sem birtar eru hugleiðingar
og viðbrögð Páls á ýmsum örlagastund-
um í sálarlífi hans. Þar rennur hið ytra
og innra saman í heild sem hefur sterk
áhrif á lesanda. Einn af þeim stöðum þar
sem þessi list nær hámarki er lýsingin á
reynslu Páls 30. mars 1949. Þar fellur allt
saman í einn streng, eins og í hljóm-
kviðu liggur mér við að segja: staðurinn,
atburðirnir og hugarástand Páls. Hann
er gagntekinn af tilfinningu fyrir að lifa
örlagaríkt augnablik í sögu þjóðarinnar,
sem hann skilur í ljósi sinnar eigin sögu-
þekkingar, en jafnframt horfist hann í
augu við, kemst bókstaflega talað í snert-
ingu við, eigin fortíð og upphaf.
Frásagnartækni sögunnar er á yfir-
borði augljós. Páll Jónsson situr við
skrifborð sitt skömmu eftir 1950 — það
er stríð austur ! Kóreu og Bandaríkjaher
aftur sestur að í Keflavík — og setur á
blað endurminningar frá liðnum áratug,
sem reyndar teygja sig stundum lengra
121