Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 17

Hugarfarssaga
aðrir líka, skilgreina og afmarka hugarfarssögu, og skulu nú nefnd nokkur
dæmi um það. Þótt franskir sagnfræðingar hafi breytt um stefnu og gefi
hugarfarssögu meiri gaum en áður, halda þeir samt ennþá fast í þá þrískipt-
ingu sögunnar í efnahagssögu, þjóðfélagssögu og menningarsögu, sem
mótaðist smám saman innan Annála-hreyfingarinnar. Þeir gefa gjarnan
heldur mótsagnakenndar yfirlýsingar um að ekki megi líta á hugarfarssögu
(sem kemur nú að verulegu leyti í staðinn fyrir menningarsögu í þessu kerfi)
sem endurspeglun efnahags- og þjóðfélagskerfis, en það megi heldur ekki
skoða hana í einangrun. I reynd verður það samt gjarnan svo að þessi röð
innan þrískiptingarinnar mótar þá meðferð sem hugarfarssagan fær: í
breiðum þjóðfélagslýsingum er fyrst fjallað um efnahagskerfið, síðan
þjóðfélagskerfið og loks hugarfar almennings, — og til að lýsingin gangi upp
er hugarfarið að talsverðu leyti skýrt sem afleiðing annarra þátta. Þannig er
enn farið með fyrirbæri hugarfarssögunnar og menningarsögunnar yfirleitt
sem e. k. „yfirbyggingu“, án þess þó að það sé sagt berum orðum. En þótt
þessi þrískipting sé gagnleg sem lauslegur rammi, t. d. til að raða bókum í
hillu eða skipa niður efni í kennslubækur eða yfirlitsrit, er ekki hægt að nota
hana sem skýringu á því hvernig fyrirbæri sögunnar skiptast og tengjast
saman, því með því móti er verið að gefa sér fyrirfram það sem ætti að vera
niðurstaða rannsóknanna.
Gömul viðhorf efnahagssögunnar koma fram með ýmsum öðrum hætti í
rannsóknum á hugarfari fyrri alda. Forsprakkar Annála-hreyfingarinnar í
byrjun fordæmdu mjög þá „atburðasögu" sem lagði áhersluna á mikil-
menni, konunga, hershöfðingja og slíka — og má að nokkru leyti rekja þá
afstöðu til eðlilegrar andúðar þeirra á „sagnfræði" sem snerist einkum um
ástir og undirferli kóngafólks og aðalsmanna. Þeir vildu fyrst og fremst
fjalla um líf og menningu almennings í því sem þeir kölluðu þá efnahags- og
þjóðfélagssögu. Þegar aðaláherslan var síðan lögð á fyrirbæri efnahagslífsins
og litið á þau sem hreyfiafl þróunarinnar, tengdist þetta viðhorf þeirri
kenningu, að það væri almenningur sem skapaði söguna og brambolt hinna
svokölluðu „mikilmenna“ væri ekki annað en hjóm og froða. Þótt augljóst
megi teljast að hugarfarssaga sé nokkuð annars eðlis en sú efnahagssaga sem
önnur kynslóð Annála-hreyfingarinnar lagði stund á, hafa franskir sagn-
fræðingar haldið fast við þetta viðhorf, þrátt fyrir stefnubreytinguna, og líta
svo á, að hugarfarssaga eigi að fjalla um almenning en ekki fáa „hugsuði" og
aðra óvenjulega menn af svipuðu tagi.
Jacques Le Goff vill gera skarpan greinarmun á hugarfarssögu og hug-
myndasögu. A einum stað skilgreinir hann muninn á þessu tvennu með því
að segja, að afstaða hugarfarssögu til hugmyndasögu sé sams konar og
afstaða sögu efnislegrar menningar (verkfæra, tækni o. þ. h.) til efna-
415