Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Blaðsíða 34

Gudbergur Bergsson
„Tíminn“ í listaverkinu
Ég þykist hafa orðið var við af þeirri reynslu sem ég hef öðlast við það að
umgangast listir, hugleiða hvert eðli þeirra kunni að vera, og af því að
stunda listsköpun sjálfur, einkum ritlist, að eiginlegur „tími“ listaverksins
sé annar en sá tími sem það kann að hafa verið skapað á eða það ber e.t.v.
með sér í gerð og stíl eða á að lýsa beinlínis. Eiginlegur tími listaverksins er
hinn eðlislægi tími þess, hann er óháður sérhverjum stíl og stefnum í hug-
myndafræði og listum eða tímabilum mannkynssögunnar. Þótt hann virð-
ist vera svipaður svo nefndum „skeiðum“ t.a.m. í kvikmyndum er hann
ekki sá sami og þau, þótt skeið í kvikmyndalist séu á vissan hátt runnin frá
eiginlegum og eðlisbundnum tíma annarra eldri listgreina, einkum tíma
skáldverksins. Tíminn er á vissan hátt eilífð listaverksins, vegna þess að
hann varir eins lengi og það verður til. Þetta á jafnt við um bókmenntir,
málverk, tónlist eða aðrar listgreinar.
Hver er þá raunverulegur tími listaverksins, tími eilífs eðlis þess?
Til að einfalda málið og svo við getum gert tímann sýnilegan með berum
augum, skulum við ákveða okkur til hægðarauka að sérhvert listaverk sé
eða svipi til línu sem er dregin milli tveggja punkta. (Þetta er oft kallað
söguþrádur.) Annar punkturinn er þá upphaf verksins, en hinn endirinn.
Sérhvert listaverk hefur upphaf og endi. Þetta á einnig við um listaverk sem
sagt er um að þau detti botnlaus niður, hafi hvorki haus né sporð eða séu
endaleysa. Slíkt á einnig við listaverk sem eru „opin“ í þeim skilningi sem
samtíminn leggur í það að vera „opinn“, þ.e.a.s. formin eru laus í sniðum,
efnið fremur flæði en að það fylgi beinum þræði. Málverkið kann að vera
„ófrágengið“ og tónlistin samin sem iða ósamræmdra hljóma. En allt hefst
þetta á einhverjum tón eða hljóði og endar á öðru. Þetta á einnig við um
ófullgerð verk, sem listamaður hefur dáið frá eða lagt frá sér. Það er öllum
listaverkum sameiginlegt að þau byrja einhvers staðar, þótt byrjunin sé
kannski á ýmsum stöðum í senn, eins og ef listaverk er ein klessa. Upphaf
hennar er í rauninni allt í kringum hana.
Línan sem við höfum ákveðið að draga okkur til skilningsauka er alltaf í
einhverjum lit, hvort sem hann kann að vera sýnilegur, eins og litir eru
gjarnan í málverki, eða hann kemur fram sem hugblær, sem er auðfundinn
til að mynda í tónverki eða ritverki, einkum í hinu svo nefnda ljóði.
160