Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Blaðsíða 96

Tímarit Máls og menningar
ar henni; hún tekur því og spyr hann að nafni. Hann kvaðst heita Hausti.
Stelpa mælti: „Á, á! Þar kom hann Hausti þá loksins! Komdu blessaður og
sæll Hausti minn góður. Hún móðir mín hefir safnað saman miklu af ostum
og geymt þá handa þér, og skal ég nú fá þér þá alla.“ Því næst ryður hún í
hann ostunum, og tekur hann við þeim glaðlega. Eftir það snýr hann sér
undan og kastar af sér vatni. Stelpa sér þetta og setur hönd fyrir auga; spyr
hún nú manninn hvað þetta þing hans heiti. Hann segir að það heiti vit.
„Blessaður Hausti minn,“ segir hún, „gefðu mér dálítið af vitinu þínu, því
hún móðir mín brigslar mér svo oft um flónskuna." Maðurinn varð skjótt
við bæn hennar og dreypti á hana neðan til af viti sínu og fór burt eftir það
með alla ostana, en stelpan var eftir.
Nú kemur kerling heim og fagnar stelpa móður sinni; segir hún henni
brátt þarkomu Hausta og að hún hafi fengið honum alla ostana. „Bölvuð fari
úr þér vitleysan," segir kerling. Stelpa mælti: „Þú þarft nú ekki að brigsla
mér um vitleysuna lengur því hann Hausti minn setti í mig nóg vit,“ og um
leið flettir hún upp um sig pilsinu og sýnir móður sinni hvar Hausti hafi skil-
ið eftir vitið. Við þetta allt saman varð kerling svo reið að hún lúbarði dóttur
sína og rak hana síðan í bruttu; bað hún hana aldrei framar koma sér fyrir
augu (Þjóðsögur Jóns Amasonar V, 382-383).40
Skyldleikinn við söguna um „Raspinn hans Jóns míns“ leynir sér ekki.
Merkilegast er þó að verkfærið heitir hér vit, en í fornfrönsku merkir vit
reður. En orðaleikur Hausta ber með sér að gamlir íslenskir sagnaþulir hafa
vitað fyrir víst hvar skynsemin bjó í manninum.
Á meginlandi Evrópu hefur verið talið að fabliaux deyi út sem sjálfstæð
bókmenntagrein á 15. öld, en eftir verði skopsögur sem sumar þjóðir hafi
átt í fyrningum eftir að aðrar alþýðusögur voru almennt komnar á bækur.
Svo virðist sem gamansögur af þessu tagi hér á landi hafi sætt sömu örlög-
um. Dæmin hér að framan úr þjóðsagnasöfnunum gætu stutt þá skoðun.
En frá því að séra Gottskálk Jónsson í Glaumbæ skráði kvæðið af Babír,
þar sem Sagan af nánum margdrepna birtist fyrst, þar til að Jón Árnason
hóf söfnun sína, eru þrjár aldir. Samt sem áður þekkjast sögurnar úr hand-
ritum frá þessu tímabili bæði í bundnu máli og óbundnu. Bókmenntagrein
líður ekki undir lok, þó að hlutverk hennar og jafnvel vettvangur hafi lítils
háttar breyst; hún hverfur ekki. Ovíst er þó hvert hlutverk hennar hefur
verið á þessum öldum. Sögurnar hafa sennilega aldrei verið hafðar í háveg-
um nema þá í mannfagnaði eins og Jörvagleði sem rétttrúnaðarmenn litu
óhýru auga. Og líklegast hafa þær allt frá því á 14. öld verið neðanjarðar-
bókmenntir eins og blautleg danskvæði, flím og e. t. v. skopleikir í upphafi
lönguföstu. Þessar sögur eru gott dæmi um lífseiglu íslenskra og evrópskra
miðaldabókmennta. Og þær sýna dágóða mynd af alþýðlegri mennt allra
222