Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Blaðsíða 67

Orðin og efinn
er lagður grunnur þess sem síðar gerist, þau réðu því í hvaða farveg þróun
stríðsáranna féll. Þessi atriði ræði ég ítarlegar í bókinni í kaflanum um
menningarbyltinguna, þótt Astráður kvarti undan því að ég skilgreini orð-
ið hvergi „beinlínis“ (AE bls. 312). Skilgreiningartrú hans sýnist haldast í
hendur við vantrú hans á frásögn og fróðleik af empirísku tagi. Fremur en
að skrifa „menningarbylting = bylting menningar“ fannst mér skipta máli
að segja í hverju byltingin var fólgin. Frásögn er iðulega fróðlegri en skil-
greining, hvað sem öðru líður.
En hvað kemur þetta bókmenntunum við? Jú, ein afurð þessara breyt-
inga hér á landi var bókmenntavettvangur. í því fólst í fyrsta lagi að til var
orðinn markaður þar sem bækur gátu selst í umtalsverðu upplagi. Þórberg-
ur hafði gott upp úr því að selja Bréf til Láru, og salan á Vefaranum mikla
stóð undir Ameríkuför Halldórs árið 1927. Aukning bóksölu og fastara
skipulag hélst reyndar í hendur við aukna skáldsagnaútgáfu: Á árunum
1850-1899 komu út litlu fleiri en 20 skáldsögur eftir íslenska höfunda, á ár-
unum 1900-1920 eru þær tvöfalt fleiri, og á þriðja áratugnum einum kemur
annað eins út eða rúmlega það.3 En það hefur líka myndast sérstakur bók-
menntavettvangur í fjölmörgum tímaritum sem þá komu hér út, og birtu
bæði skáldverk og kappræður um bókmenntastefnur og önnur menningar-
mál. I þessu fólst ótrúleg breyting frá því er Gestur Pálsson kom hér á ní-
unda áratugnum og kvartaði sáran (í fyrirlestrinum um lífið í Reykjavík)
undan skorti á slíkum vettvangi, undan því að menntalífið í bænum væri
einsog bærinn sjálfur á kvöldin, ekkert ljós utan við heimilistýrurnar, að-
eins kolsvart myrkur „sem ekki veit af því, að nokkurt ljós eða himinn sé
til“ (eftir LL bls. 35). Og svo er þess að geta að þegar líður á fyrsta fjórð-
ung aldarinnar geta Islendingar loks brauðfætt menntamenn (aðra en presta
og stjórnsýslumenn), þá kynslóð manna sem að vísu skjátlaðist í mörgu, en
sem hafði numið erlendis og ætlaði sér að finna íslenska heimssýn.
Það er afrek Halldórs Laxness að tjá þessa menningarbyltingu í Vefaran-
um mikla og tengja hana um leið erlendri menningarkreppu, opna íslenskt
skáldsöguform til að gera nýjum heimi skil. Ekki í þeim skilningi að verk
hans „spegli" þessar breytingar á eins vélrænan hátt og líkingin við spegil
gefur til kynna, heldur tjáir það veruleikann um leið og það ummyndar
hann. En bækur eru líka fæddar af öðrum bókum, og Halldór hefur í Vef-
aranum lært mest af nýstefnuhöfundum evrópskra aldamóta, því sem ég
hef leyft mér að kalla aldamótamódernisma.
Efinn um orðin og sjálfið bólgna
Hugtakið aldamótamódernismi á ekki upp á pallborðið hjá Ástráði, sem
reyndar hefur margt við skilning minn á módernisma að athuga. Að hans
Tmm v
193