Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 41

gert fyrir manninn tekur völdin, gerir fólk
að aukaatriðum, tannhjólum sem þjóna
þeim tilgangi einum að tryggja viðgang
þess og útbreiðslu. Þar með er búið að gera
fólk að skynlausum skepnum, hlutum í vél-
búnaði sem lýtur eigin lögmálum, festa það
í kerfi sem það getur ekki losað sig úr.
Raunveruleiki dagsins í dag, á tímabili
„endaloka mannkynssögunnar“, er gríðar-
legt ,,þarfakerfi“ sem hægt er að þenja
sundur og saman, kerfi þar sem fólk er
dregið niður á það stig að vera aðeins fram-
leiðendur eða neytendur. Þetta kerfi er
einnig eini og æðsti raunveruleikinn, sem
þolir ekki að neinn annar raunveruleiki
komi nærri honum eða reyni að hefja sig
yfir hann, þolir ekki að neitt sé öðruvísi,
sjálfstætt, og malar því allt undir sig.
Hvað þýðir þá hugmyndin um „endalok
mannkynssögunnar“? Hefur sagan runnið
skeið sitt á enda? Síður en svo, en hins
vegar hefur saga nútímaviðmiðsins runnið
sitt skeið á enda. Sú saga er komin að fótum
fram, hún er semsagt búin að glata hæfdeik-
anum til að ná áttum í því sem er að gerast
og bregst við samkvæmt því, skynsemi
hennar byggist ekki lengur á því að skilja
og vita, ná valdi á þekkingu og bregðast við
af skynsemi, hún er orðin að einskæru
aukaatriði innan kerfis sem gengur af sjálfu
sér. Þessa sögu er einnig farið að skorta
ímyndunarafl, hún hefur ekki snúist um
neitt annað en einhæfa uppfinningadýrkun
sem hefur stefnt að því að létta okkur lífið
og hlaða utan á það, en ekki að auðga það.
Einu staðimir þar sem ímyndunaraflið fær
að leika lausum hala nú í lok tuttugustu
aldarinnar, á tímum „endaloka sögunnar“,
taumlausrar tómhyggju, á tímum yfírvof-
andi allsherjareyðileggingar, eru hrylli-
legar lýsingar (Kafka) eða skrumskælingar
þar sem hláturinn ræður ríkjum (verk sam-
tíðarmanns Kafka og samlanda frá Prag,
Hasek). Hvergi annars staðar en í þessum
verkum er reynt að andæfa samtíma okkar
og viðmiði hans.
Mergurinn málsins, það er að segja það
falska viðmið sem nefnt hefur verið, felst í
því að menn rugla skynsemi saman við
rökhyggju, ímyndunarafli saman við tækni-
nýj ungar, og því halda menn að hver einasta
uppfinning sé nýr áfangi í sögunni: eftir
síðari heimsstyrjöldina gekk atómöldin í
garð, og nú segja hugmyndafræðingamir
að upp sé að renna skeið örtölva, framtíðin
tilheyri hinum svokölluðu tölvulyklum. í
raun og veru eru allar þessar tæknilegu og
rökrænu uppfinningar sem miða að al-
mennri notkun aðeins hluti af viðmiði
nútímans, viðmiði sem er fyrir löngu orðið
útjaskað, þurrausið og er augljóslega orðið
að skelfilega úrkynjaðri lygi: öld örtölvu-
tækninnar lítur út fyrir að verða að öld þar
sem staða mannsins gagnvart veruleik-
anum breytist umtalsvert, hann verði í
rauninni aukaatriði í þessu kerfi, óþarfi fyr-
ir það og standi í vegi fyrir framtíðarþróun
þess.
f Mið-Evrópu — og þar með fer ég að
svara spurningu þinni eftir þennan langa
útúrdúr — höfum við óvenjugóða yfirsýn
yfir þá dulúð sem þetta viðmið nútímans
hefur sveipað sig. Ef við losum okkur við
þá hugmyndafræðilegu hleypidóma sem
felast í tölunni fjörutíu (hinum sögulega
harmleik hefur verið þjappað saman í fjöru-
tíu ár kommúnisma) og menn hafa einblínt
á að undanförnu, og lítum heldur á sögu
Mið-Evrópu og snúum okkur að þeim
óneitanlegu kaflaskiptum sem áttu sér stað
við uppgjöfina í Múnchen, það er að segja
tímabilið frá árinu 1938 til okkar daga, eða
TMM 1993:4
39