Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Page 84

um með konu. I Svefnhjólinu verða konur á
ýmsum aldri á órökvísri leið flakkarans,
kannski er það alltaf sama stúlkan. „Skotta
tekur hönd mína og við göngum krókaleiðir
milli legstaða" (108). Og kannski eru allir
biðlarnir úr Myllunni samankomnir í sögu-
manni Svefnhjólsins, einnig draugurinn
Mýramóri, því sögumaðurinn er — að
minnsta kosti í einhverjum skilningi — aft-
urganga og kvittar fyrir sig með þeirri
nafngift í bókarlok. Þessi saga Gyrðis, sem
felur í sér áleitna ígrundun um einveru eins
og fleiri verk hans, er sögð af persónu sem
mókir í senn og flakkar á mörkum lífs og
dauða.
Þetta einkennilega samband móks og
flakks — sem hvorttveggja kann að liggja
nærri hjarta skáldskaparins — eiga skáld-
sögurnar sameiginlegt. En hvorki þar né
annarstaðar eru textatengsl verkanna þó
augljós eða æpandi. Þetta á einnig við um
það atriði þegar sögumaðurinn finnur bók
Boruta. Lesendur geta hindrunarlaust notið
sögu Gyrðis þótt þeir þekki ekki til hins
litháíska verks eða telji þetta kannski vera
tilbúinn titil á bók sem ekki er til. En fyrir
þá sem þekkja til Myllunnar opnast tengsl,
og söguheimar verkanna taka að kallast á.
Þetta getur gerst í smáum atriðum jafnt sem
stórum. Vitinn við sjávarsíðuna í Svefnhjól-
inu kann að birtast okkur sem íslenskt af-
brigði af myllunni á bökkum Otravatns,
ekki síst þegar sögumaðurinn gengur í
draumi „áleiðis að vitanum, en án fyrirvara
eru vaxnir á mig hófar, járnaðir, og í hverju
spori glymur málmur við stein“ (116). Og
þá rifjast upp að við fáum aðeins einu sinni
að heyra nafn sögumanns, hann kveðst
heita Davíð þegar stelpa nokkur spyr hann
nafns. Skömmu síðar kallar strákur, sem
stendur við gulan brunahana, til hans:
„Brennið þið vitar!“, það er að segja ljóð-
línu frá Davíð Stefánssyni, sem verður
verulega tvíeggjuð þegar sögulok Myllunn-
ar eru höfð í huga.
Þetta kann að hljóma skipulega þegar
túlkað er, en lestramautnin hlýst ekki síst af
því að villast fram og aftur milli verkanna,
þar sem leiðsögutáknin, mylla og viti,
brenna; hvort sem það þýðir að þau lýsi
okkur eða hverfí. Og myllan er raunar líka
litla bláa sumarhúsið á sjávarbakkanum,
þar sem ferð Davíðs endar og hefst, hús sem
sagan hringsnýst um líkt og mylluvængirn-
ir snúast um híbýli Barð-Helga og Júrgu og
teygja sig þó jafnframt út yfir allan sögu-
heim Boruta. Sá heimur birtist okkur iðu-
lega sem hvolf er markast af sveitinni,
vatninu og himninum. Myllan er sú vél sem
myndar samfelldan hring úr jarðneskum
vemleika og yfimáttúrulegum öflum, hún
hringsnýr lífmu milli þessara lífsþátta hinn-
ar þjóðsagnakenndu og óslitnu heildar. í
sögulok fellur þessi heimur í rúst með myll-
unni, um stormasama vomótt — og fram á
sviðið stígur síðari tíma sögumaður sem
reynir öðrum þræði að skýra dularfulla hlið
verksins á náttúmlegan hátt. Náttúmsýnin
í lokaorðum verksins er þó engan veginn
einhlít: „Dögunin flæðir æ hærra upp í
himinhvolfið, storminn lægir og allt hverf-
ur. Aðeins Otravatnið tæra lognmollar inn
á milli furuskóganna, líkt og ævintýr“
(270).
Hvolf og hvelftngar hafa löngum ein-
kennt myndskynjun í verkum Gyrðis, og
því er ekki nema eðlilegt að himinhvelfing-
in úr Myllunni sé aufúsugestur, þótt heldur
sé það grátt afbrigði hennar: „himinninn
gráleitur einsog mylluhjól og dráttarvélin á
mylluhjólum“ (66); í síðasta bókarhluta fer
sögumaður með einni skottunni, sem er
82
TMM 1993:4