Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Síða 95

hvað varðar efnisval. í þeim finnast varla
bækur eftir sígilda höfunda, innlenda eða
erlenda, þótt ekki sé komið jafn illa fyrir
þeim og kvenna- og hommabókmenntum í
bókabúðum í Þýskalandi og á Bretlandi.
Vegna jafnréttisbaráttu kvenna og samkyn-
hneigðra hafa í þeim verið gerð sérstök
skilningsrík skúmaskot fyrir bækur þeirra
og þá hreinlyndu gægj umenn sem langar að
„kíkja á hverjir fara í skotin og hljóta að
vera eins og þau“.
Áður voru hér í mörgum verslunum bæk-
ur á skandinavísku málunum, þýsku, ensku
og jafnvel frönsku, nú sjást varla aðra bæk-
ur en á ensku og helst þær sem höfða til
gyllts augnayndis. Sú bókabúð í Reykjavík,
sem er talin vera ágætust, er rekin á vegum
stúdenta. Skýringin á þessu er líklega sú, að
bókmenntimar hafa færst frá almenningi
inn í Háskólann, á sama hátt og í Bandaríkj-
unum, til að sníða af þeim agnúa og kaffæra
síðan í kennaravisku. Merkari bókmennta-
verk mega ekki lengur ná andanum nema í
kennslustofum, í loftinu frá anda skóla-
spekinnar. Þá myndast sú eðlilega mótsögn,
að því meira sem menn læra og í þá er troðið
af menningarþáttum, því skemur ná áhuga-
málin.
íslensk bókmenntafræði (og gagnrýni),
hefur eflaust mótast af áður nefndu. Líkt og
annað í samfélaginu veit hún ekki hvernig
væri best að nálgast það sem hún getur ekki
án verið. Vegna umbrota í vestrænum sam-
félögum, hinu íslenska líka, hafa ýmsar
skýrar línur máðst út um stundarsakir nema
í kynskiptingunni, því í heiminum eru
heildir karla og kvenna næstum jafn stórar,
og í það halda kvennabókmenntirnar
dauðahaldi. Aftur á móti er boðorðið ekki
lengur það, að skilja beri skáldsögur og
leggja mat á þær eftir því, hvort þær eru
fylgjandi kommúnisma eða auðvaldinu. En
það er hægt að vega þær og meta eftir því
hvort þær eru með eða á móti konum. Hið
einfalda viðhorf Krists: sá sem er ekki með
mér er á móti mér, er í margra augum
aðgengilegra og heimilislegra en hin stóru,
flóknu hugmynda- og hugsanakerfi sem
uxu úr grasi á Grikklandi fyrir tíma „Frels-
arans“. í kalda stríðinu og í lok þess kom
sér vel hið einfalda viðhorf, einkum fyrir
þröngsýnt fólk sem kunni ekki að vera
frjálst og tók fegins hendi nýrri kenningu
um heimsmynd sem var hæfilega lík hinni
gömlu. Munurinn á orðalagi var mátulega
mikill: barátta kynjanna var mildari en stríð
heimsvelda.
Viðhorf til bókmennta á íslandi hefur allt-
af verið sérstakt. Hér hafa aldrei verið til
fagurbókmenntir. Nytsemdarsjónamiðið
hefur verið jafn ríkjandi í skáldskap og á
öðrum sviðum, svo sem í viðhorfi okkar til
manna og landsins. Eg get ekki farið náið
út í fagurfræði nytsemdanna. Sú skoðun er
elst og hefur verið lífseigust, að bókmenntir
hafi ekki annað gildi en það sem felst í
notagildinu sjálfu. Sögur eru fallegar sem
lýsa samúð með lítilmagnanum, ef hann
hefur aðeins þær líkamlegu þarfir að tárast
og langa í mat og peninga, og þær eru góðar
ef þær gefa í lokin lesendum „sem sjá sig í
persónunum“ von um vasaklútasett, tvo
kartöflupoka og mikla peninga. Sú skoðun
er yngri, þegar talið var að skáldsögur ættu
að vera mönnum öðru fremur upplyfting,
helst á kvöldin og um helgar, en aukið
dansleikjahald og tilkoma nikkunnar leystu
þannig bókmenntir af hólmi. Á tímum
kreppunnar kringum 1930 kom fram
splunkuný krafa, aðallega frá mönnum sem
höfðu lært í Berlín, að bókmenntir ættu ekki
að vera upplyfting, svo orðalaginu var
TMM 1993:4
93