Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Síða 25

Gandreiðin og grótesk hefð
í Dægradvöl farast Benedikt svo orð um Heljarslóðarorrustu, sem kom út árið
1859: „Ég er viss um, að þeir f slendingar, sem þá voru í Höfn, hafa skilið hana
rétt... en hinir seinni „vitringar", sem ekkert vit hafa á skáldskap, hafa kallað
hana „spottsögu“ og líkt henni við Gargantua eftir Rabelais, en ekkert getur
verið ólíkara; ég þekkti heldur ekki Rabelais þá.“ (R.IV/461). Ekki er ljóst
hvort Benedikt hefur stofnað til kynna við hinn franska höfund á þeim sex,
sjö árum sem líða á milli þeirrar bókar og Gandreiðarmnar, en skopádeilu-
leiki Aristophanesar (448?-358) hefur hann þekkt, því að við þá jafnar hann
verki sínu er hann bregst við gagnrýni í „Dansk biografisk lexikon“, þar sem
Gandreiðin er sögð vera „utilladelig personlig“. „Spurði Aristophanes um,
hvað væri ‘utilladeligt’ (leyfilegt)?“ segir hann. „Eða má ekki nefna Gand-
reiðina við hliðina á Aristophanes? Það geri ég reyndar“ (R.IV/480). Grísku
gamanleikirnir tengdust í upphafi dýrkun frjósemisguðsins Díonýsosar og
þykir höfundarverk Aristophanesar bera þeim uppruna augljóst vitni.
Snarpar ádeilur hans á opinber málefni og frammámenn samtímans ólga af
lífi, leiftrandi fyndni og dónaskap sem rekja má til hins frumstæða klúrleika
Díónýsosarhátíðanna.10
í riti sínu um Rabelais segir Bakhtín að það sé nú orðin viðtekin venja að
líkja honum við Aristophanes. Hann telur þó að skyldleiki þeirra verði ekki
skýrður með áhrifum hins forngríska rithöfundar á Rabelais. Jafnvel þótt
vitað sé að hann hafi verið verkum Aristophanesar kunnugur sé ekki hægt
að merkja teljandi áhrif frá honum í Gargantúa. Bakhtín telur að þeir fari á
líka vegu með hið kómiska vegna þess að það sé hjá báðum runnið af
skyldum rótum úr alþýðumenningu og karnivalhefð.(R/98n) Hann lætur
þess og getið að hjá Aristophanesi sé að finna gróteska hugmyndafræði af
líkum toga og hjá Rabelais.(R/28n) En að mati Bakhtíns höfðu gamanleikja-
skáldin engin veruleg áhrif á hugmyndafræði franskrar endurreisnar, þau
rekur hann fremur til Lucians (2.öld e.Kr.) og annarra lærdómsmanna,
mælskufræðinga og ádeiluhöfunda frá seinni tímum fornaldar. Lucian er
sagður hafa verið vel heima í attnesku gamanleikjunum en mun þó einkum
hafa verið undir djúpum áhrifum frá Menipposi frá Gadara, en háðsádeilan
sem við hann er kennd og sókratískar samræður eru þær greinar á meiði
karnivalískra bókmennta sem Bakhtín rekur rætur evrópsku skáldsögunnar
til. Háðsádeilur Lucians segir hann að hafi bæði leynt og ljóst verið uppfullar
af deilum við hinar ýmsu heimspeki- og hugmyndafræðilegu stefnur tímans
og í þeim sé að finna gnægð persóna úr samtímanum, ýmist undir eigin nafni
eða dulnefni.(D/l 18) Ádeilur sínar setti hann fram annað hvort í formi
samræðna eða, að fordæmi Menipposar, í blendingi af prósa og bundnu
TMM 1994:3
23