Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Blaðsíða 38

ylur ástarljóðsins og sigurvissa herhvatarinnar, lotning fagnaðaróðsins til
fslands og ágeng sannfæring áróðursins. Ekkert eitt þessara ljóðbrota skapar
heildarmyndina, heldur lifnar ættjarðarljóðið við tengingu þeirra allra.
í orðinu œttjarðarljóð felst vísbending um myndmál þessara kvæða. Fólkið
rekur œtt sína til þeirrar veru sem fóstraði það. í öllum ættjarðarljóðum
verður vart spennu milli mannfólks og náttúru, frjálst landið hvetur ánauð-
ugan íslending til dáða, sveitirnar minna hann á liðna sögu, horfna gullöld.
Maðurinn verður að sýna fjallkonunni, fóstru sinni, að hann sé verðugur
keltu hennar. Eitt lífsseigasta táknið fyrir ættjörðina er konan: móðirin sem
varðveitir barn sitt í skauti sér eða fjallkonan sem situr eins og drottning búin
skautbúningi fjallanna í hásæti sínu. Tvær upphafnar helgimyndir skáld-
anna.
Ættjarðarljóð urðu fyrst til þegar átjándu aldar menn vöknuðu við vond-
an draum einokunar og doða, og tóku að eggja þjóð sína til dáða. Eggert
Ólafsson, vandlætishetja Fjölnismanna, yrkir sennilega fyrsta ljóðið í þessum
anda, þegar hann ávarpar fósturmóður sína svofelldum orðum:
Island ögrum skorið
eg vil nefna þig
sem á brjóstum borið
og blessað hefur mig.
ísland er móðirin sem fóstrar og nærir skáldið. Sú kvenímynd af Islandi varð
órofa tengd frelsisbaráttu þjóðarinnar og líkamnast loks í fjallkonunni með
‘faldi háum’, sem flytur ættjarðarljóð á hátíðarstundu. Kvæði Eggerts felur
ekki í sér eggjun eða herhvatningu, heldur lýtur hann landinu og biður því
guðs blessunar. Jónas Efallgrímsson fullskapar og mótar ættjarðarljóðið í því
kvæði sem í vissum skilningi ber nafn fýrsta ættjarðarljóðsins með réttu.
ísland! farsældafrón og hagsælda, hrímhvíta móðir!
Hvar er þín fornaldarfrægð, frelsið og manndáðin best?
ísland farsœlda frón fylgdi fyrsta árgangi Fjölnis úr garði árið 1835. Kvæðið
hefur ekki aðeins að geyma söguskoðun og upphafna náttúrusýn Jónasar,
heldur hefur það einörðu pólitísku hlutverki að gegna. Þetta ádeilukvæði
felur í sér brýningu Fjölnismanna til þjóðarinnar. Boðskapur þess er ekki
aðeins athygli verður, heldur er vert að íhuga hvar hann birtist. Boðun
fagnaðarerindisins valt á prentmálinu. Kvæðið var birt í tímariti sem skyldi
uppfræðaþjóðina. Fjölnir var með fyrstu íslensku tímaritunum ogvar líklegt
að þetta ættjarðarljóð myndi ná eyrum margra. Þeir sem réðu yfir hinum
ungu fjölmiðlum aldarinnar stjórnuðu innrætingunni, rétt eins og gerist í
36
TMM 1994:4