Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Side 51

heiminum. Gegn því að allir hermdu eftir því sem Frakkar gerðu — hvort
það var að byggja hús, syngja, skrifa, sníða föt ( rétt eins og allir herma eftir
Amríkönum nú á dögum) tefldi Herder aðáun sinni á jafnt indverskri
menningu sem norskri; í stað þess að allir eltu eina fyrirmynd hélt hann fram
ágæti friðsamlegrar sambúðar margskonar menninga. Þetta var kenning
hins virka umburðarlyndis. Isaiah Berlin segir á þessa leið um hugmyndir
Herders í ritgerð sinni „The Pursuit of the Ideal“:
„Þeir sem tilheyra einni menningu geta í krafti innsæis skilið gildi, hug-
sjónir og lífsform annarrar menningar og samfélags, eins þótt fjarlæg séu í
tíma og rúmi. Má vera að menn geti ekki fallist á þessi gildi, en ef þeir opna
hug sinn nógsamlega þá geta þeir skilið hvernig aðrir geta verið fullgildir
menn, sem vel er hægt að umgangast, eins þótt þeir lifi í birtu gilda sem eru
mjög frábrugðin þeim sem við höfum í heiðri — gilda sem engu að síður
eru tekin sem verðmæti, markmið í lífinu, sem menn geta sótt sér lífsfyllingu
í að fylgja"
Þetta er nokkuð gott, sagði séra Jón Prímus þegar hann loksins sló upp
Biflíunni. Þjóðernishyggja í þessum skilningi er ekki aðeins friðsamleg og
umburðarlynd — og mun ekki af veita! Hún er um leið ein höfuðforsenda
fyrir sjálfstrausti þjóða, bæði þeirra sem standa höllum fæti andspænis
þjóðum sem á hverjum tíma hafa náð forystu í tækni og vígbúnaði, og svo
þeirra smáþjóða sem þurfa vegna sjálfrar smæðar sinnar sífellt að spyrja
sjálfa sig að því hvort þær geti haldið áfram að vera til. Eins og til dæmis
íslendingar.
Þjóðerni, tunga, höfðatala.
Eg hefi aldrei enn heyrt, hversu margar þúsundir að höfðatölu ein
þjóð þurfi að vera til þess að geta talið til þjóðréttinda, ef hún vill
skeyta þeim.
Jón Sigurðsson
Gleymum því ekki, þegar við tökum ofan fyrir Herder, að framan af nítjándu
öld var virðingu eða virðingarleysi fyrir þjóðmenningu og sérkennum þjóða
oftar en ekki hnýtt aftan í ríkjandi framfaraskilning. Þjóðernishyggja var því
aðeins góð og réttlætanleg ef hún passaði inn í ákveðið mynstur. Ef hún
sameinaði (ítali og Þjóðverja til dæmis), ef hún endurreisti rétt þjóða sem
báru virðingarheitið „sögulegar þjóðir“. Það var talið sjálfsagt að róttækling-
ar og keisaraféndur nítjándu aldar styddu þjóðfrelsisbaráttu ítala og Pólverja
— en þeir hinir sömu gátu vel farið fyrirlitningarorðum um „sögulausar“
þjóðir eins og t.d. Tékkar fengu að heita.
TMM 1994:4
49