Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Blaðsíða 65

áttunnar, 1830-74, og þá reyndist viðhorfið talsvert ólíkt. Kaflar um stofnun
stéttaþinganna í Danmörku og Baldvin Einarsson, Fjölnismenn, afnám
einveldis í Danmörku og þjóðfundinn 1851 gengu auðveldlega út, en heil-
brigðismál, dómsmál og neysluhættir urðu útundan. En að vísu varð Jón
Sigurðsson útundan líka, enginn kaus að skrifa um hann. Af þessari reynslu
verður lítið ályktað annað en það að til er nú ungt söguáhugafólk sem fínnst
líkamlegur aðbúnaður alþýðu á fyrri hluta þessarar aldar merkara söguefni
en baráttan um uppkastið 1908 eða stofnun íslenska ríkisins 1918. Það hefði
þótt skrýtin skoðun um 1944 og raunar talsvert lengur.
Er þá árið 1944 hætt að koma til baka? Er saga sjálfstæðisbaráttunnar leif
frá liðnum tíma, sem við sitjum uppi með í skólakerfmu af gömlum vana?
Það er mál til komið að við hugleiðum hvaða gildi þessi saga hefur fyrir unga
íslendinga undir aldarlok.
Best er að taka strax fram að mér nægir ekki það svar að saga sjálfstæðis-
baráttunnar sé fallin til að vekja þjóðerniskennd ungra íslendinga, gera þá
vökula varðmenn tungunnar og sjálfstæðisins eða andvíga inngöngu okkar
í Evrópusambandið. Þetta nægir mér ekki af tveimur ástæðum. I fyrsta lagi
efast ég mikið um að nám í einni né neinni sögu innræti fólki skoðanir, ef
ekki er í fólkinu einhver sérstakur jarðvegur fyrir þær. Saga er ekki sjálfstætt
innrætingartæki, en hún getur verið tæki til að staðfesta viðhorf sem fólk
hefur eða opna augu fólks fyrir viðhorfum sem það hefur aðrar ástæður til
að tileinka sér. í öðru lagi er engin almenn samstaða í þjóðfélagi okkar um
verndun hreinnar þjóðmenningar eða sjálfstæðis í þeirri merkingu sem var
þegar sjálfstæðisbaráttusagan varð að kjarna íslandssögunnar. Hins vegar
verður saga sem kennd er í skólum að styðjast við markmið sem afar breið,
nánast einróma, samstaða er um í þjóðfélaginu.
III
Nú er rétt að staldra við og spyrja hvenær íslendingar komust eiginlega á þá
skoðun að sjálfstæðisbaráttan væri merkilegt söguefni? Hún var það sann-
anlega ekki þegar Ari fróði, Arngrímur lærði eða Jón Espólín tóku sínar
ákvarðanir um hvað væri sögulegt í fortíð þjóðarinnar. Það mun mála
sannast að sjálfstæðisbaráttan hafi litið á sig sjálfa sem sögulega þegar hún
var að gerast. Við þurfum ekki annað en skoða hvernig þingskrifarinn
Benedikt Sveinbjarnarson Gröndal skráði niðurlag þjóðfundarins 9. ágúst
1851 til þess að sannfærast um að hann vissi sig vera að skrá sögulegan
atburð.8 Þá sem hafa lesið greinar og þingræður úr sjálfri baráttunni eftir
það mun ráma í að menn röktu gjarnan sögu baráttunnar fram til þess tíma.9
TMM 1994:4
63