Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Side 72

íslandi með því að gefa út um hann litla bók, þar sem öllum var leyft að hafa
sínar skoðanir, og hvatt var til að þátttakendur lægju ekki á ögrandi sjónar-
miðum. Ritdómari skrifaði um þá bók í Morgunblaðið að hún væri „mis-
heppnuð" af því að honum fundust kaflarnir um sögu og stjórnmál boða
rangar skoðanir.23 En almennt viðurkennum við öll forgangsrétt skilnings,
þekkingar og ólíkra sjónarmiða, án þess að við vitum fyrirfram að hvaða
niðurstöðu slíkt leiðir. Af þessum sökum hljótum við að leitast við að segja
sögu sjálfstæðisbaráttunnar á yfirvegaðan hátt, þar sem ólík sjónarmið fá að
takast á og viðtakendum er látið eftir að draga sínar eigin ályktanir. Séra
Þorkell Bjarnason greip átakanlega fram í fyrir lesendum sínum í niðurlags-
orðunum sem eru birt hér á undan: „Ef vér og niðjar vorir elskum þetta land
og neytum krapta vorra því til gagns og framfara, þá mun drottinn farsæla
þjóð vora, og ókomnar aldir verða henni lukkusælar . ..“ Þetta á söguritari
að láta sér nægja að vona að lesendur hans hugsi.
Að þessu leyti getum við gert mjög svipaða kröfu til sagnfræðilegrar sögu
og skáldsögu. Oftast finnst okkur skáldsögur afleitar ef höfundur túlkar og
predikar boðskap sögunnar sjálfur en lætur lesendum ekki eftir að finna
hann. Og við getum haldið áfram að beita listrænum rökum. Gamla þjóð-
ernissinnaða sagan þeirra Þorkels Bjarnasonar, Boga Th. Melsteð og Jónasar
Jónssonar höfðar eldd til okkar lengur, og góðir sögukennarar vilja helst
losna við hana í einni kennslustund, af því að andstæður hennar eru of
einfaldar. Við könnumst ekki við þessa samstæðu frelsiselskandi þjóð með
leiðtoga sem aldrei gerðu neitt rangt, alltaf höfðu réttinn sínum megin og
allir elskuðu. Danskurinn, heimskur og illgjarn í senn, er líka allt of óverð-
ugur andstæðingur til að henta í góða sögu. Það þarf að dýpka söguna af
sjálfstæðisbaráttunni og fylla hana nýrri spennu. Til þess er nóg efni í
sögunni. Islendingar voru í rauninni í torleystri klípu á upphafsskeiði sjálf-
stæðisbaráttunnar, allt of fáir til að mynda sjálfstætt samfélag af því tagi sem
voru tekin alvarlega í Evrópu á þeim tíma en of fjarlægir dönsku samfélagi
til að geta samsamað sig því. Þeir urðu að sætta sig við fjárhagslega meðgjöf
Dana til að geta tekið við sjálfstjórn sinni og máttu bíta í það súra epli að
mestu réttarbætur þeirra voru lögleiddar af danska ríkisþinginu án þess að
Alþingi íslendinga samþykkti þær. Loks voru íslendingar margir afskaplega
tvíbentir í afstöðu sinni til frelsisins, ákafir í þjóðfrelsi en hræddir við
einstaklingsfrelsi meðal eigin landa.24 Aðstaða Dana var líka fúrðu þver-
stæðukennd, og vandi þeirra getur vel verið efni í góða sögu ef hann er
túlkaður af skilningi og fordómaleysi. Tregða Dana til að láta íslendinga fara
sínar leiðir stafaði þannig ekki síst frá mönnum sem höfðu mætur á íslandi
vegna tungumálsins og fornmenningarinnar. Vandi Dana í sjálfstæðisbar-
áttu íslendinga var að hluta til óendurgoldin ást.
70
TMM 1994:4