Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Blaðsíða 84

sem ein heild? Frá því sjálfstæðið var kunngjört á opinberum vettvangi
þjóðanna fyrir 50 árum hefur þetta verið höfuðviðfangsefni stjórnmálanna.
Athyglin og orkan hafa beinst að því að byggja upp stjórnkerfi sem gæti
dugað til að leysa öll innri ágreinings- og hagsmunamál svo að við gætum
öll lifað farsællega saman. Fjárhagslegt öryggi, betri samgöngur og heilsu-
gæsla ásamt viðamiklum orkuverum hafa verið höfuðverkefni hins unga
ríkis sem um leið hefur verið að læra að fóta sig í flóknum heimi alþjóða-
tengsla. fslenska ríkið hefur þannig smám saman verið að læra að vera í senn
sjálfráða og sjálfbjarga. Um leið hefur verið gengið að því vísu að þjóðin stæði
ævinlega heilshugar að baki ríkinu og að hin menningarlega eining væri
trygg í vitund og vilja þjóðarinnar. Sundrungin, sem ég hef áður lýst, á sviði
vitundarinnar og viljans hefur samt þegar sett mark sitt á hina pólitísku
samheldni. Ríkið sem er og á að vera voldugasta táknið um einingu þjóðar-
innar hefur af þeim sökum átt í vök að verjast og í reynd átt í æ meiri
erfiðleikum með að halda þjóðinni saman. Að undanskyldu forsetaembætt-
inu er óvíst hvort nokkur ríkisstofnun nýtur almennrar og óskoraðrar
virðingar meðal þjóðarinnar. Og við þessar aðstæður eru að verða þær
breytingar í stjórnmálum Evrópu sem breyta eðli þeirrar pólitísku samhæf-
ingar sem við íslendingar höfum smám saman verið að reyna að tileinka
okkar. Sú breyting á fullveldi ríkisins, sem Evrópusambandið boðar, snertir
þar með eðlilega hina viðkvæmustu strengi í sál þjóðar sem hefur helgað sig
baráttunni fyrir sjálfstæði, fýrir því að ráða algerlega eigin innri málum og
koma fram upprétt og heilsteypt á opinberum vettvangi þjóðanna.
Áður en við ræðum nánar þennan vanda, skulum við leiða hugann aftur að
vanda samhæfingarinnar almennt, þeirrar samhæfmgar á sviði vitundar,
vilja og skynsemi, sem er forsenda sjálfstæðisins. Fyrst er á það að minna að
samhæfmgin er óendanlegt verkefni, hún er aldrei endanleg, aldrei trygg,
aldrei fullmótuð eða fullkomin. Þess vegna er sjálfstæðið, hið raunverulega
sjálfstæði þjóðarinnar, aldrei í höfn, heldur getur hvenær sem er siglt sinn
sjó, ef við gætum ekki stöðugt að okkur. Sama gildir að sjálfsögðu líka um
menninguna. Hana þarf og verður sífellt að skapa eða réttara sagt endurskapa
með því að vinna úr arfinum sem hugurinn nærist á til að átta sig á tilverunni.
Þetta vitum við öll og þess vegna þurfum við núna að einbeita okkur af alefli
að vitund þjóðarinnar og vilja í því skyni að samhæfa þau á nýjan leik.
Ég sný mér fýrst að vitundinni, síðan viljanum. Höfuðvandinn við sam-
hæfingu þjóðvitundarinnar á okkar dögum felst í því að lífshættir hafa
gjörbreyst. Frá því að lifa og hrærast í tiltölulega öruggum og lokuðum heimi
sveita og lítilla bæja höfum við verið að feta okkur út á hálan ís óljósrar og
sundraðrar „heimsmenningar" þar sem enga trausta heimsmynd er að finna
82
TMM 1994:4