Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Page 116

Þorsteinn Gylfason
Er tónlist mál?
I
Samlíkingin
Ég spyr hvort tónlist sé mál, en ég hef ekki í huga að svara þessari spurningu.
Ég ætla að láta mér nægja að varpa ofurlitlu ljósi á hvað í henni felst, og þar
með kannski svolitlu ljósi líka á hvað til þess þyrfti að svara henni. Ég hef
reynt þetta áður, bæði í fyrirlestrum í Tónlistarskólanum í Reykjavík og í
prentaðri ritgerð,1 en nú ætla ég að reyna betur. Ef ég get þá gert betur.
Þegar Haydn var 58 ára bjóst hann til Englandsferðar. Vinir hans löttu
hann fararinnar. Mozart bar því við að Haydn kynni ekki orð í ensku. Þá
sagði Haydn: „En allur heimurinn skilur málið sem ég tala.“ Ég held þetta
hljóti að vera kunnugleg hugsun á okkar tímum, og þess vegna kemur okkur
það ekki á óvart að hún skýtur upp kollinum um allar jarðir. „Mál tónlistar-
innar er sameiginlegt öllum kynslóðum og öllum þjóðum. Allir skilja það
vegna þess að þeir skilja það með hjartanu.“ Þetta sagði Rossini. Og Richard
Wagner bergmálar það í bók sinni um Beethoven.2
Nú má að vísu efast um að allir menn skilji til dæmis strengjafjarka eftir
Haydn. Við Vesturlandabúar eigum fullt í fangi með að meta tónlist úr
Austurlöndum—indverska tónlist eða kínverska—og raunar getur margt í
okkar eigin tónlist verið okkur hulið líka, til dæmis tólftónatónlist, rafeinda-
tónlist eða rokk ef við erum fyrst og fremst handgengin strengjafjörkum eftir
Haydn. En tökum vel eftir að þetta eru ekki efasemdir um að tónlist sé mál,
heldur aðeins um að hún sé mál allra þjóða og allra kynslóða. Ef við getum
sagt að kínversk leikhústónlist sé okkur óskiljanleg, eins og kínversk setning
er okkur sem ekki kunnum kínversku óskiljanleg, þá verður tónlistin fyrir
vikið líkari mæltu máli en hún er í ummælum tónsnillinganna þriggja.
Ummælin þrenn eru að sjálfsögðu lofgjörðir um tónlistina, og tilsvar
Haydns er blandið stolti sem hann stendur alveg undir. Lofgjörðirnar eru
ekki kenningar um eðli tónlistar. En þær eru fólgnar í samlíkingu máls og
114
TMM 1994:4