Tímarit Máls og menningar - 01.06.1995, Side 115

svo neikvætt heldur auki beinlínis lit-
brigði tilverunnar. Sjálfur bendir Páll
réttilega á þetta í spjalli félaganna á
Kleppi: „lokum til dæmis þá þarna
niðri á þingi. Svoleiðis menn sérðu alls
staðar, en svona mönnum eins og okkur
kynnistu bara inni á Kleppi.“ (189)
Sérstaðan gefur lífi þeirra tilgang, ger-
ir þá að englum guðs. Sagan fær þannig
á sig allt að því trúarlegan eða kristilegan
blæ og má t.d. minna á þegar þeir post-
ularnir Pétur og Páll arka um bæinn
ásamt Óla bítli sem lítur út eins og Krist-
ur og talar á köflum eins og hann. Hinir
„útskúfuðu“, sem rétt eins mætti kalla
hina „útvöldu", eru þannig æpandi
áminning til hinna innvígðu í samfélag-
inu. Táknleg merking sögunnar er því
hvergi einhlít, heldur ýtir höfundur
meðvitað undir ýmsar túlkunarleiðir og
gætir sín á að loka engum dyrum. Þetta
er einn af höfuðkostum hennar.
Eins og nærri má geta í sögu af þessu
tagi birtist samfélagsgagnrýni með ýms-
um hætti, bæði bein og óbein. Með
óbeinni gagnrýni á ég við ýmsar hug-
leiðingar og áminningar um að ekki sé
allt sem sýnist í sambandi einstaklings
og samfélags, en sagan flytur jafnframt
berorða gagnrýni á aðbúnað geðsjúkra.
Munur geðlæknanna, hins milda og
skilningsríka Brynjólfs og svo Lúðvíks
sem kallar sjúklinganna „úrþvætti“ end-
urspeglar til dæmis þann viðhorfsmun
sem finna má í nánasta umhverfi þeirra,
og jafnvel pabbi Páls endurspeglar þetta
með vissum hætti og fær Pál til að segja:
„Það er eitur í beinum fólks þegar okkur
geðsjúklingunum líður illa, en það fer
álíka mikið í taugarnar á því þegar okkur
líður vel.“ (151) Þá kemur líka fram
hversu óþægilegur en um leið afhjúp-
andi þessi sjúkdómur er fyrir aðstand-
endur, veldur tvískinnungi og fyrir þá er
dauðinn oft kærkomin lausn, eins og í
Péturs tilfelli. 1 þessu sambandi er þó
rétt að taka ffam að Einar Már fellur
aldrei í þá gryfju að ásaka eða einfalda
flókna hluti heldur undirstrikar hann
þvert á móti margar hliðar þeirra. Sjálf
persóna Páls varpar einnig glöggu ljósi á
samfélagið þar sem hann eigrar hálfgal-
inn um borgina eins og sléttuúlfur (ekki
tilviljun að hann blaðar á einum stað í
Steppenwolf effir Hermann Hesse), og
lendir í alls konar hremmingum sem að
lokum svipta hann lífslönguninni. Sér-
staklega er vert að nefna hversu lýsing-
arnar á kuldanum, einsemdinni og
vonleysinu í lokaköflunum eru vel skrif-
aðar.
Einna hugstæðust af þeirri marg-
ræðu og víðfeðmu samfélagsgagnrýni
sem Einar Már ber hér á borð fyrir les-
endur verður þó sú sem snýr að bernsk-
unni. Um leið og strákarnir eru eins og
áhorfendur á leiksviði veruleikans, leit-
ast við að átta sig á veröld hinna full-
orðnu sem einhvern tíma verður þeirra,
þá eru þeir líka þátttakendur. Börnin eru
með í „leiknum“, þótt á öðrum forsend-
um sé, og draumar þeirra og ímyndanir
rekast iðulega á við veruleikann, rétt
eins og hjá þeim geðveiku. Þau hafa eins
og þeir vissa sérstöðu og þarfnast tillits.
Að þessu er komið með beinum hætti
þegar glæpahneigð Ómars er rakin til
uppvaxtar hans og skorts á hlýju og
skilningi. Þetta hefur undanfarin ár ver-
ið fyrirferðarmikið stef í norrænum
bókmenntum og Einar Már er í þessu
efhi á svipuðu róli og sá norræni höf-
undur sem nú fer einna víðast um ver-
öldina, Daninn Peter Höeg. Mikilvægi
bernskunnar og uppeldisins er rauði
þráðurinn í öllum hans verkum. Svo
annað nærtækt dæmi sé tekið eru hin
mótandi öfl bernskunnar eitt meginvið-
fangsefnið í frábærri og margrómaðri
skáldsögu sænsku skáldkonunnar
Kerstinar Ekmans, „Atburðir við vatn“
(Hándelser vid vatten) sem hlaut bók-
TMM 1995:2
109