Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Síða 6

EYSTEINN ÞORVALDSSON
væri mikilvæg þótt forsendurnar séu sjaldan trúarlegar lengur. Á síðari
tímum einkennist hugmyndin um samsvörun manns og náttúru einkum af
tvennu: í fyrsta lagi að tengsl séu milli náttúrunnar og sálarlífs mannsins og
í öðru lagi að fyrir tilstuðlan náttúrunnar geti maðurinn haldið sambandi
við uppruna sinn því að náttúran sé upphaflegt umhverfi hans og uppspretta
fyrir lífsþarfirnar. Takist honum það ekki verði hann firringunni að bráð.
Náttúrukveðskapur efldist mjög með rómantísku stefnunni en náttúru-
sýn evrópskrar borgarastéttar einkenndist af viðhorfum hins þreytta borg-
arbúa sem leitaði sér afþreyingar og endurnæringar í náttúrulegu umhverfi.
í íslenskum bókmenntum var rómantíkin endurreisnarskeið. Náttúran var
ekki einungis hluti af hugmyndafræði rómantíkurinnar heldur líka aflgjafi
þjóðernisvitundar og sjálfstæðisbaráttu. „Náttúran fögur, eilíf, ung“’ var
hluti guðdóms og dýrmæt af þeim sökum. En fegurð hennar og tign varð
líka stolt og tákn þjóðar sem átti þetta land og vildi öðlast sjálfstæði.
Hundrað árum eftir að blómatíma rómantíkur lauk fara menn að gera sér
ljóst að ekki sé sjálfgefið að náttúran verði að eilífu fögur né heldur auðlindir
hennar ótæmandi. Tækniframfarir mannsins og velmegun hafa að verulegu
leyti orðið á kostnað náttúrunnar. Boði guðs hefur maðurinn framfylgt svo
rækilega að hann hefur ekki einungis drottnað yfir lífríki jarðarinnar heldur
rányrkt það og kúgað, spillt náttúruauðæfum og mengað jörðina og and-
rúmsloftið. Og hann hefur margfaldað eigin tegund svo mjög að vart getur
hjá því farið að það ofbjóði framfærslugetu jarðarinnar.
Vitneskjan um hættuna af mengun og rányrkju hefur orðið tilefni nýrra
viðhorfa til náttúrunnar, nýs gildismats á verðmætum hennar og á öllu
lífríkinu, og á síðustu áratugum 20. aldar hafa skáld í ýmsum löndum
brugðist við vistfræðivandanum og eyðileggingu náttúruverðmæta. Víða um
lönd hafa þessi viðhorf kallað fram nýjan náttúrukveðskap þar sem fjallað
er um náttúruna sem vistfræðilegt vandamál, og óhjákvæmilega snerta slík
efnistök líka hin pólitísku öfl sem bera ábyrgð á þessum vandamálum. Þessi
náttúrusýn, sem er önnur en hin langlífa rómantíska fegurðardýrkun, hefur
sem kunnugt er verið hugmyndaaflið að baki borgaramótmælum í ýmsum
löndum gegn kjarnorkuverum og kjarnorkumengun, eyðingu gróðurlendis
og rányrkju á mörgum sviðum lífríkisins.
Sú hugsun að jörðin, vötnin og náttúran öll væri viðkvæm var lengstaf
fjarri íslendingum. Þeir voru enda oft hart leiknir af náttúruöflunum og áttu
í sífelldri baráttu við þau. Menn virtust álíta að náttúran væri næg og ærin
og sjálfsagt að nýta hana sem mest og leiddu ekki hugann að því hvílíkar
hættur fylgja röskun lífríkisins. Rányrkja og eyðing náttúruauðlinda hefur
verið gífurleg á íslandi allt ffá upphafi byggðar. Hin byggðu svæði hafa hér
verið verr leikin en í flestum öðrum löndum Evrópu og engu betri er
4
TMM 1997:4