Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Qupperneq 116

RITDÓMAR
um dottið í hug þýðingin „þýðandinn er
falsari", en hún gengur heldur ekki: í
þessari íslensku sögn felst nefnilega að
fölsunin sé gerð af ásettu ráði og gjarnan
nokkuð róttæk, en rómanska sögnin get-
ur alveg eins átt við rangfærslur sem ekki
eru meðvitaðar, jafnvel gerðar í bestu trú,
og snúast kannske einvörðungu um
smávægilega áherslubreytingu eða ann-
að slíkt á frumtextanum. Ljóst er því að
þennan málshátt er naumast hægt að
þýða nema þá með því að finna eitthvert
fjarlægt „jafhgildi" hans (þetta er líka
ágætt orð), eins og þegar „quod licet Iovi
non licet bovi“ verður á íslensku: „Það er
ekki sama Jón og séra Jón“. Um mismun-
andi merkingarsvið orða, sem að ein-
hverju leyti virðast hafa sömu merkingu,
mætti nefna ótalmörg dæmi (og höf-
undur nefnir fáein einföld dæmi, bls.
119-120): það er af þessum ástæðum
sem þýðingar geta oft verið rangar eða
villandi. Þetta þyrfti allt að skilgreina
sem nákvæmast.
Vandamál óþýðanleikans er nefnilega
margþætt. Það er kannske óþarfi að
ganga eins langt og þeir sem segja á
Vesturlöndum sé í rauninni aðeins til eitt
tungumál, sem sé „vesturevrópska", því
að tungumál eins og enska, þýska,
ffanska og ítalska hafi mótast svo mjög
af stöðugum þýðingum úr einu í annað
öldum saman að víðast hvar í orðaforða
og orðtækjum séu komin upp föst „jafn-
gildi“, en eigi að síður er ljóst að það er
allmikill munur fyrir íslenskan þýðanda
að þýða úr nýnorsku eða kínversku: ann-
ars vegar er líklegt að oft liggi í augum
uppi hvernig þýða beri orð og setningar,
en hins vegar blasir óþýðanleikinn alls
staðar við.
Þær mismunandi tegundir þýðinga
sem áður voru nefndar fara nú eftir því
hvernig reynt er að leysa vandamál óþýð-
anleikans. I ströngum „ffæðilegum þýð-
ingum“, sem eru eins og nafnið gefur til
kynna einkum ætlaðar fræðimönnum,
er reynt að koma öllu því til skila sem er
í frumtextanum, eins nákvæmlega og
unnt er og án þess að nokkru sé við hann
bætt. Til þess er setningaffæði þýðingar-
málsins stundum teygð og toguð, og ef
eitthvað er illþýðanlegt eða óþýðanlegt
er reynt að snúa því bókstaflega, eins og
frekast er unnt, stundum með skýring-
um neðanmáls. Fyrir þýðingum af þessu
tagi er gömul hefð, því til þeirra má t.d.
flokka latnesku biblíuþýðingu Hí-
erónýmusar, Vúlgötu, þar sem þýðand-
inn hikar ekki við að setja hebreska setn-
ingaskipun og orðaröð svo og tökuorð
úr hebresku inn í latneska textann. Þýð-
ingin er eigi að síður meistaraverk og
hafði gífurleg áhrif á miðaldabókmennt-
ir. I „bókmenntaþýðingum" er hins veg-
ar stefnt að því fýrst og fremst að gera
frumtextann að læsilegum og lifandi
texta á nýja tungumálinu, þó það sé á
kostnað nákvæmninnar: þar er setninga-
skipun ffummálsins gjarnan brotin upp
og nýjar samlíkingar, nýir orðaleikir og
annað slíkt sett í staðinn fyrir það sem
tapast af því að það er óþýðanlegt. Mjög
gott dæmi um slíka þýðingu er „Birting-
ur“ Voltaires í íslenskum búningi Hall-
dórs Laxness, þar sem þýðandinn ræður
„þeim sem vilja átta sig á bókinni útfrá
sjónarmiði almennrar sögu, eða ff anskr-
ar bókmenntasögu frá tímum Voltaires,
til að lesa ff umtextann en ekki þessa þýð-
ingu“.
Munurinn á þessu tvennu blasti einu
sinni við mér, en kannske í nokkuð öfga-
fullri mynd, þegar ég hafði fyrir framan
mig tvær franskar þýðingar á verkum
Platós: önnur fylgdi svo nákvæmlega
setningaskipun frummálsins að hún
varð illskiljanleg í þurri nákvæmni sinni
en hin var á eðlilegum og liprum stíl,
ónákvæmari - en mun IæsiÍegri. Við
venjulegan lestur var ekki hægt að sjá
hvað gæti unnist við hina miklu ná-
kvæmni, en skiljanlegt er að heimspek-
ingar sem rýna í minnstu blæbrigði vilji
heldur þá þýðingu sem næst stendur
frumtextanum, a.m.k. var sú þýðing
„viðurkennd“ í ffönskum menntaheimi.
Ef þessi nákvæmnisþýðing á verkum
114
TMM 1997:4