Morgunblaðið - 25.04.2015, Blaðsíða 44

44 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 2015
BAKSVIÐ
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Ekki fór hátt að hinn 10. apríl síðast
liðin voru liðin 75 ár frá merk-
isviðburði í Íslandssögunni, deg-
inum þegar Alþingi fól ríkisstjórn-
inni meðferð konungsvalds vegna
hernáms Danmerkur. Segja má að í
reynd hafi erlent konungsvald þá
liðið undir lok á Íslandi, þótt enn
liðu rúm fjögur ár þar til lýðveldið
var stofnað. Konungur, fyrst norsk-
ur, síðan danskur, hafði ríkt yfir
landinu frá 1262.
Helgi Bernódusson, skrif-
stofustjóri Alþingis, rifjar þennan
atburð upp í grein í tímaritinu Sögu
2010. Hann segir að nokkru eftir að
ófriður hófst í Evrópu haustið 1939,
hafi Sveinn Björnsson, sendiherra,
verið í viðskiptaerindum fyrir Ísland
í London. Það var seint í desember.
Hann hafi þá rætt við háttsetta
embættismenn og fengið af því veð-
ur að innrás Þjóðverja í Danmörku
væri í aðsigi. Augljóslega mundi
slíkt hafa mikil áhrif á Íslandi sem
var í konungssambandi við Dan-
mörku, auk þess sem dönsk stjórn-
völd fóru með utanríkismál og land-
helgisgæslu Íslendinga. Sveinn
sendi Hermanni Jónassyni, þáver-
andi forsætisráðherra, þegar leyni-
lega orðsendingu um þetta. Her-
mann ræddi málið við samráðherra
sína í þjóðstjórninni og einhverja
fleiri nána trúnaðarmenn. Ekkert
var látið uppskátt opinberlega, en
ákveðið að byrja tafarlaust að und-
irbúa þær breytingar sem kynnu að
vera í vændum.
Vandaður undirbúningur
Hinn 6. janúar 1940 voru hæsta-
réttardómararnir Einar Arnórsson,
Gizur Bergsteinsson og Þórður Eyj-
ólfsson, og prófessorinn í stjórnlaga-
fræði við Háskólann, Bjarni Bene-
diktsson, síðar forsætisráðherra,
kallaðir á fund Hermanns. Fól hann
þeim að undirbúa sambandsslit við
Danmörku og semja frumvarp að
nýrri stjórnarskrá fyrir Ísland.
Einnig yfirlýsingu um þjóðrétt-
arlega stöðu Íslands. Fjórmenning-
arnir hófust þegar handa um verkið.
Fundargerðarbókin um starf þeirra
er varðveitt í Þjóðskjalasafni. Þar
kemur fram að verkefni þeirra var
að gera þær breytingar á stjórn-
arskránni frá 1920 sem leiðir af nið-
urfellingu sambandslaganna frá
1918 og af því að „forseti kemur í
stað konungs“ eins og það er orðað í
einni fundargerðinni.
Fjórmenningarnir störfuðu hratt
og vel og þegar þeir gerðu hlé á
störfum sínum snemma í febrúar
voru tillögur þeirra og greinargerðir
í meginatriðum tilbúnar. Að morgni
9. apríl bárust svo tíðindin um her-
nám Danmerkur. Voru þá fjórmenn-
ingarnir á ný kvaddir til starfa til að
semja ályktanir fyrir Alþingi. Ann-
ars vegar var það þingsályktun um
æðsta vald i málefnum ríkisins, hins
vegar um meðferð utanríkismála og
landhelgisgæslu. Báðar voru þær
samþykktar samhljóða á Alþingi.
Konungsvald til ríkisstjórnar
Fyrri ályktunin hljóðaði svo:
„Með því að ástand það, sem nú hef-
ur skapast, hefur gert konungi Ís-
lands ókleift að fara með vald það,
sem honum er fengið í stjórn-
arskránni, lýsir Alþingi yfir því, að
það felur ráðuneyti Íslands að svo
stöddu meðferð þessa valds.“
Með „ráðuneyti Íslands“ er átt við
það sem í daglegu tali er nefnt rík-
isstjórn.
Hin ályktunin fól í sér að Ísland
tæki að svo stöddu að sér meðferð
utanríkismála og landhelgisgæslu,
þar sem Danmörk gæti ekki rækt
umboð sitt samkvæmt sam-
bandslögunum.
Þegar tillögurnar höfðu verið
samþykktar var efni þeirra símað
Sveini Björnssyni sendiherra, sem
þá var enn í Kaupmannahöfn. Til-
kynnti hann þær konungi og stjórn-
völdum „sem viðurkenndu að hér
hefði verið rétt að farið,“ segir í riti
Björns Þórðarsonar, Alþingi og
frelsisbaráttan (1951).
33 fundir á einu ári
Í riti Agnars Klemens Jónssonar
um Stjórnarráð Íslands (1964) er
sagt frá því hvernig breytingin á
meðferð konungsvaldsins varð í
framkvæmd. Haldnir voru ríkisráðs-
fundir undir stjórn forsætisráð-
herra, hinn fyrsti 7. maí 1940, þar
sem ráðherrarnir sem hópur fóru
með hlutverk konungs, þegar ein-
stakir ráðherrar báru upp mál til af-
greiðslu, svo sem heimild til að
leggja fram frumvarp á Alþingi eða
staðfestingu á lögum sem þingið
hafði samþykkt. Undirrituðu ráð-
herrarnir allir afgreiðsluna í nafni
konungsvaldsins og töldust eins og
konungur ábyrgðarlausir af þeirri
stjórnarathöfn. Ábyrgðin var ráð-
herrans sem bar mál upp hverju
sinni.
Þetta tímabil sem ríkisstjórnin fór
með konungsvaldið stóð í rúmlega
eitt ár. Var Hermann Jónasson for-
sætisráðherra allt það tímabil. Voru
samtals haldnir 33 ríkisráðsfundir.
Fundir voru oftast vegna bráða-
birgðalaga, sem oft þurfti að gefa út
vegna styrjaldarinnar.
Embætti ríkisstjóra stofnað
Í maí 1941 samþykkti Alþingi
tvær þingsályktanir, aðra um sam-
bandsslit við Danmörku og hina um
æðsta vald í málefnum ríkisins.
Seinni ályktunin fól í sér að Alþingi
skyldi kjósa ríkisstjóra til eins árs í
senn og skyldi hann fara með það
vald, er ríkisstjórninni var falið með
ályktun Alþingis 10. apríl 1940. Sér-
stök lög um embætti ríkisstjóra
voru sett í júní sama ár. Var Sveinn
Björnsson sendiherra kosinn í emb-
ættið. Hinn 27. júní tók ríkisstjóri
sæti í ríkisráðinu, stýrði fundum
þess og fór með konungsvaldið. Var
sú skipan síðan við lýði allt til stofn-
unar lýðveldis í júní 1944.
Leiðin til lýðveldis
Menn kunna að velta því fyrir sér
af hverju embætti ríkisstjóra var
stofnað á þessum tímapunkti. Dugði
ekki að láta ríkisstjórnina fara
áfram með konungsvaldið? Helgi
Skuli Kjartansson sagnfræðingur
víkur að þessu í bókinni Ísland á 20.
öld (2002). Hann segir að árið 1941
hafi verið orðið ljóst að Ísland
myndi engu skila aftur af því valdi
sem það tók í eigin hendur 10. apríl
1940. Deilt hafði verið um það hve-
nær stofna skyldi lýðveldi og sam-
komulag tekist um að sambandsslit
yrðu ekki síðar en í styrjaldarlok.
„Þótti þá tímabært að koma fastari
skipan á meðferð konungsvaldsins
og stofna embætti ríkisstjóra sem
skyldi vera staðgengill konungs, í
raun bráðabirgðaforseti hins óstofn-
aða lýðveldis,“ segir Helgi.
10. apríl 1940 er einn hinna
stóru daga Íslandssögunnar
 75 ár frá því að Alþingi fól ríkisstjórninni meðferð konungsvaldsins  Málið vandlega undirbúið
Ljósmynd af vef danska konungsembættisins
Konungurinn Kristján X. og Alexandrína drottning á svölum Alþingishússins í Reykjavík í Íslandsheimsókn 1926. Samband við konung rofnaði í stríðinu.
Einar
Arnórsson
Sveinn
Björnsson
Hermann
Jónasson
Bjarni
Benediktsson
Einar K. Guðfinnsson, forseti Al-
þingis, minntist samþykktar Al-
þingis um meðferð konungsvaldið
1940, við upphaf þingfundar eftir
páskaleyfi 13. apríl síðastliðinn.
„Ég vil við þetta tækifæri vekja at-
hygli á því að sl. föstudag, 10. apr-
íl, voru liðin 75 ár frá því að Alþingi
gerði eina mikilvægustu samþykkt
í sögu þjóðarinnar. Þá tóku Íslend-
ingar í raun að fullu við stjórn allra
málefna ríkisins. Þetta var annars
vegar ályktun um meðferð æðstu
stjórnar ríkisins þar sem rík-
isstjórn Íslands var að svo stöddu
falin meðferð konungsvalds og
ályktun um að Ísland tæki meðferð
utanríkismála og landhelgisgæslu
að öllu leyti í sínar hendur.
Atburðir þessir komu í kjölfar
innrásar Þjóðverja í Danmörku 9.
apríl 1940 en þar með urðu Danir
ófærir um að rækja skyldur sínar
samkvæmt dönsk-íslensku sam-
bandslögunum frá 1918.
Fregnin um innrásina í Dan-
mörku barst hingað þegar um
morguninn 9. apríl. Sat rík-
isstjórnin á fundum allan daginn,
svo og utanríkismálanefnd, og
mikið samráð var milli þingmanna
og þingflokka. Miklu skipti hér að
ríkisstjórnin hafði séð fyrir hætt-
una og undirbúið sig með leynd af
mikill framsýni og öryggi fyrir þá
atburði er þarna urðu og þannig
tryggt hagsmunum íslenska rík-
isins á ógnartímum í sögu mann-
kyns.
Á grundvelli stjórnskipulegs
neyðarréttar tók Alþingi á nætur-
fundi aðfaranótt 10. apríl 1940,
með samhljóða atkvæðum allra
þingmanna, ákvörðun um full-
komin yfirráð Íslendinga við þess-
ar aðstæður á málefnum sínum.
Næstu skref Íslendinga voru
stofnun embættis ríkisstjóra ári
síðar og svo lýðveldis á Þingvöllum
1944. Báðar þessar ályktanir Al-
þingis eru til marks um veigamikið
hlutverk Alþingis í stjórnskipun Ís-
lands og þátt þess í sögu þjóð-
arinnar,“ sagði þingforsetinn.
Til marks um veigamikið hlut-
verk Alþingis í stjórnskipuninni
FORSETI ALÞINGIS MINNIST TÍMAMÓTA
Morgunblaðið/Ómar
Afmæli Einar K. Guðfinnsson minntist tímamótanna á þingfundi 13. apríl.