Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 21

21
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
fer svo að rísa miðað við sjávarmál
fyrir um einni milljón ára. Tjörnes-
lögin snöruðust fyrst til vestnorð-
vesturs, en á ísöld hefur öll spildan
snarast til norðurs og síðar norð-
austurs.
Í Mýrdal í Vestur-Skaftafellssýslu,
þar sem flest fjöll eru úr móbergi,
hafa fundist molar úr silt- eða sand-
steini með skeldýraleifum hér og
þar í móberginu, t.d. í Höfðabrekku-
heiði, Skammadalskömbum og
Pétursey.25 Svipaðir setmolar eða
hnyðlingar hafa og fundist í Surtsey
og Heimaey.4 Setmolar þessir hafa
brotnað úr gosrásum, þegar hraun-
kvika braust gegnum setlögin á
sjávarbotni, og borist upp með gos-
efnunum. Við djúpborun í Heimaey
árið 1964 komu í ljós um það bil
640 m þykk sjávarsetlög undir eyj-
unni og sethnyðlingarnir í Mýrdal,
Surtsey og Heimaey benda til þess
að allþykk setlög séu undir hluta
af Suðurlandi og landgrunninu þar.
Í hnyðlingunum sem hafa fund-
ist í Mýrdalnum ber töluvert á
útdauðum skeldýrum, en fánusam-
félögunum svipar mjög til fánusam-
félaga í krókskeljalögum á Tjörnesi.25
Setlögin sem mýrdælsku hnyðling-
arnir eru úr eru því að öllum lík-
indum mynduð á svipuðum tíma
og krókskeljalögin á Tjörnesi, en
móbergið sem þeir finnast í er tölu-
vert yngra, ef til vill frá síðasta jökul-
skeiði. Í hnyðlingunum í Surtsey og
Heimaey hefur hins vegar fundist
frekar dæmigerð nútímafána, með
þeirri undantekningu þó að í einum
hnyðlingi frá Heimaey hefur fund-
ist hjartaskel (Cerastoderma edule),
sem virðist hafa lifað hér á mynd-
unartíma krókskeljalaga en horfið í
byrjun ísaldar og ekki komist hingað
aftur fyrr en af mannavöldum á
árum seinni heimsstyrjaldar um
miðja tuttugustu öld.4 Því bendir
aldursdreifing steingervinga til þess
að setfleygur gangi inn undir Suður-
land og út undir eyjar, þar sem hann
er þykkastur, og elsta setið sé neðst
og lengst í norðaustri undir Suður-
landi (Mýrdal). Gera má því ráð fyrir
að þarna hafi myndast setlagadæld í
suðurenda gosbeltisins sambærileg
við setlagadældina sem myndaðist
í norðurenda gosbeltisins á Tjörnes-
svæðinu og hefur safnast í hana set
fyrst og fremst úr norðri.
Á norðanverðu Snæfellsnesi frá
Kirkjufelli vestur að Skarðslæk má
rekja allt að 50 m þykkar setlaga-
syrpur. Bestu opnur í þær eru í
Búlandshöfða og Stöð og umhverfis
Ólafsvík.38 Í Búlandshöfða liggja
setlögin á jökulrákuðu blágrýti í um
það bil 130 m hæð yfir sjó og hefur
blágrýtishraunið greinilega runnið
áður en ísöld gekk í garð. Neðst á
hrauninu er blanda af sjávarseti og
jökulbergi, en þá hefur jökull gengið
í sjó fram og lagt til eigin framburð
og blandað í sjávarset, sem varðveitt
hefur skeljar og skeljabrot. Í þessum
hluta laganna hafa fundist kaldsjávar-
tegundir og má þar nefna jökultoddu,
trönuskel, lambaskel, rataskel og
turnrósa.38 Á neðstu lögunum er silt-
eða sandsteinn með hlýsjávarteg-
undum eins og kræklingi, kúskel
og fjörudoppu. Steingervingarnir í
Búlandshöfða benda því eindregið
til hækkandi sjávarhita og því má
gera ráð fyrir að lögin séu mynduð
í lok jökulskeiðs og byrjun eftirfar-
andi hlýskeiðs. Lögin í Búlands-
höfða eru rúmlega 1,1 milljónar ára
gömul samkvæmt kalíum-argonald-
ursákvörðun á hraunlaginu sem
hvílir á setinu.38 Í Stöð vantar setið
með hlýsjávarfánunni, en í stað þess
eru skálæg óseyrarlög úr sandsteini
og völubergi og sandsteinn mynd-
aður í stöðuvatni. Í sandsteininum
eru víða blaðför, einkum eftir víði
og lyng. Plöntusamfélagið er áþekkt
gróðurfélaginu í lögunum í Bakka-
brúnum.5 Setlögin á norðanverðu
Snæfellsnesi hafa að öllum líkindum
sest til í setlagadæld sem fylltist úr
aust-suðaustri, en lögin yngjast í
vesturátt og eru líklega um 700 þús-
und ára gömul við Ólafsvík.38
Í Elliðavogi koma fram setlög
undir Reykjavíkurgrágrýtinu. Í Háu-
bökkum er neðst siltsteinn með
skeljum; gljáhnytlu, hallloku og
smyrslingi, og er hann því greini-
lega myndaður í sjó.17 Á sjávarset-
inu hvílir skálægur sandsteinn sem
sennilega er árset að uppruna. Ofan
á sandsteininum er jökulbergslag, en
á því hvílir aftur völuberg og virðast
bæði þessi lög mynduð á landi. Á
völubergslaginu er um 20 cm þykkt
lag af koluðum viðarleifum beint
undir Reykjavíkurgrágrýtinu, en í
þeim hafa fundist fræ og aldin af
ýmsum núlifandi plöntutegundum
ásamt frjókornum af birki, víði og
ýmsum jurtum.17 Elri hefur hins
vegar ekki fundist í þessum hlý-
skeiðslögum frá því seint á ísöld.
Leifar land- og vatnadýra aðrar
en bjöllurnar og krabbadýrin í
Elliðavogslögum hafa ekki fund-
ist í hlýskeiðslögum hér á landi.
Hins vegar hafa víða fundist leifar
sædýra, einkum götunga, krabba-
dýra, snigla, samlokna og ígulkerja.
Kulvísu tegundirnar sem lifðu hér
við land þegar Tjörneslögin mynd-
uðust hurfu smátt og smátt þegar
sjávarhiti fór lækkandi, einkum
meðan setlögin í Breiðuvík voru að
myndast, og þá færðist skeldýra-
fánan í núverandi horf.
Sjávarhiti á hlýskeiðum virðist
hafa verið svipaður hér við land
og nú er. Í byrjun og lok jökul-
skeiða hefur meðalhiti sjávar hins
vegar verið um 0°C eða lægri, og þá
lifðu hér við strendur einkennisdýr
ískalds sjávar svo sem jökultodda.
Samfélög slíkra dýra eru einkum
þekkt frá lokum jökulskeiða, t.d. í
sjávarsetlögum við Saurbæ í Gils-
firði, í Geiradal í Króksfirði, við
mynni Súluár í Melasveit og á Hey-
nesi austan Akraness.37
Setlagaásýndir á síðari hluta
nýlífsaldar og ísöld
Jöklar hafa prýtt Ísland bæði á míó-
sen og plíósen og á ísöld huldist
landið af og til víðáttumiklum jökul-
skjöldum sem náðu í sjó fram. Af
ásýnd setlaga í efri hluta blágrýtis-
myndunarinnar má ráða að fyrir um
fimm milljónum ára fóru afrennslis-
hættir að breytast. Ekki er ósennilegt
að það megi rekja til aukinna snjó-
fyrninga á landi og tíðari vatnsflóða
í asahlákum og vorleysingum. Þessi
ferli endurspeglast í aurflóðaseti og
grófkorna árframburði, sem gætir æ
meir í jarðlagastaflanum uns fyrstu
jökulbergslögin og móbergslögin
benda til víðáttumikilla og þykkra