Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 89

89
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
árunum 1756 og 1757 ferðuðust
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson
um austanvert Ísland. Þeir fjalla
ekki mikið um skóga á Fljótsdals-
héraði fyrir utan að nefna að þeir
séu til staðar og séu nægilega stórir
til að nýtast við húsbyggingar.21
Ólafur Olavius ferðaðist um
Ísland árin 1775–1777 og skrifaði
nákvæma lýsingu á skógum Fljóts-
dalshéraðs.22 Lýsir Ólafur hverri
sókn fyrir sig. Um Hallormsstað
segir Ólafur: „Í norðurhlíð Hallorms-
staðarháls … er hinn frægi Hall-
ormsstaðarskógur, sem talinn er
vera þriðji stærsti skógur á Íslandi.
En sakir illrar meðferðar er honum
nú tekið greinilega að hnigna, líkt og
öðrum skógum á landinu. Annars
liggur sveitin í fjallshlíð, sem sögð
er alvaxin grasi og skógi. Er hún því
einkar vel til sauðfjárræktar fallin,
því að á vetrum getur féð lifað á
skóginum, þegar ekki næst til jarðar
fyrir snjóþyngslum, en einnig veitir
skógurinn því skjól í illviðrum.“22
Sýslu- og sóknalýsingar frá 1840
Árið 1840 sendi Hið íslenska bók-
menntafélag bréf til allra presta
og sýslumanna á Íslandi með
nákvæmum spurningalista varðandi
sóknir þeirra. Svörin við þessum
spurningalistum átti síðan að nota
til að gera nákvæma Íslandslýsingu
en því verki var aldrei lokið. Meðal
þess sem beðið var um voru upp-
lýsingar um gróðurfar og skóga í
sóknunum.23
Hjálmar Guðmundsson, prestur
á Hallormsstað, lýsir sinni sókn
svo: „Land þettað … var fyrrum
þétt vaxið stórum birkiskógi og má
ráða af stofnum þeim, er til skamms
tíma hafa staðið og einstaka röftum
í húsum, að þeir digrustu stofnar
þeirra hafa verið frá 10 til 12 þuml. í
þvermál. … Nú er allur hinn gamli
skógur gjörfallinn og eyddur, mest
af elli og fúa en víða upp vaxinn
buskaskógur hentugur til kolviðar
og brennslu en valla til rafts og
tekur hann aftur á sumum að kala
og spreka.“24
Stefán Árnason á Valþjófsstað
skrifar svo um skóga á Fljótsdals-
héraði almennt árið 1840: „Að
skógar í Fljótsdal eru bæði undir lok
liðnir, og líka ekki meiri en nú eru
þeir, kemur væntanlega af illri með-
ferð þeirra, og að þeir fyrir ellisakir
ei hafa getað staðið heldur fúnað,
sprekað og fallið af sjálfu sér.“25
Eldri sagnfræðingar
Sigurður Gunnarsson var prestur
á Hallormsstað frá 1861 til 1878 en
hann kom fyrst í Fljótsdalshérað
árið 1830. Ungur maður vann hann
sem aðstoðarmaður við landmæl-
ingar á hálendinu og öðlaðist við
það mikinn áhuga á náttúrurann-
sóknum.26 Hann skrifaði árið 1872
lýsingu á skógum Fljótsdalshéraðs,
byggða á eigin athugunum og vitnis-
burði eldri manna á svæðinu.27
Sigurður skrifar: „Um miðja 18.
öld var Fljótsdalshjerað mjög víða
skógi vaxið inn til dala og út um
allar hlíðar, hálsa og ása, út um
sveitir, allt út að eyjum eða láglend-
inu inn af Hjeraðsflóa, nema á Jökul-
dal voru skógar víðast hvar horfnir
um þær mundir og ekkert eptir
nema örnefni sem minntu á gamla
skóga, t.a.m. Brúarskógur.“27
Sigurður segir að meðan á Kötlu-
gosinu 1755 stóð hafi lauf og smáar
greinar trjánna skrælnað upp sökum
hita og þurrka. Eftir þetta hafi skógi
farið að hraka og hinn stóri skógur
síðan tekið að falla, einkum frá 1770,
enda óspart notaður. „Þó voru enn
eptir miklir skógar og víða, þegar
Síðueldurinn kom upp 1783. Þá bar
að nýju mikla ösku yfir Austurland,
einkum Fljótsdalshérað, sem varð
undirrót „móðuhallærisins seinna“.
… Síðueldssumarið fór eins og fyrr
af Kötlugosinu, eða verr, … Nú herti
enn meira á fallinu í öllum skógum
og fjellu þeir upp frá því unn-
vörpum. Um næstliðin aldamót og
rjett eptir þau voru hjer allir stærri
skógar fallnir.“27
Sigurður kom sjálfur fyrst í Fljóts-
dalshérað 1830 og getur vitnað um
ástand skóganna eins og það var þá.
Hann ritar að enn hafi verið nýti-
legir skógar á Héraði á þeim tíma
en engin tré hærri en 3 m. Þegar
Sigurður skrifaði lýsingu sína höfðu
flestir þeir skógarpartar sem tórðu
40 árum fyrr, er hann fyrst kom til
héraðsins, horfið fyrir utan í landi
Hallormsstaðar, Ranaskógur, og í
Miðhúslandi.27
Fljótsdalshérað árið 1893
Árið 1893 fór Sæmundur Eyjólfsson
um Fljótsdalshérað á vegum Bún-
aðarfélags Suðurlands til að kanna
skóga og skrifaði ári síðar skýrslu
um ástand þeirra.28 Hann skrifar
að litlir skógar séu eftir á Héraði
þótt þeir hafi verið miklir í fyrnd-
inni. Sæmundur skoðaði Hallorms-
staðarskóg, sem hann síðan segir
í skýrslunni að sé stærsti skógur
á Íslandi. Að áliti Sæmundar var
ástand skógarins slæmt; fé var enn
beitt á skóginn en þó ekki lengur
felld tré í honum. Hann segir þetta
hafa skemmt öll yngri tré, sem séu
lág og kræklótt, hin stærri tré séu fá
og gömul og muni skógurinn ekki
eiga sér framtíð nema hann verði
algerlega friðaður.29
Sæmundur hitti gamlan bónda,
Jón Einarsson frá Ytri Víðivöllum,
sem sagði honum að þegar hann
var yngri hafi skógurinn verið svo
þéttur að erfitt hafi verið að koma
fé til beitar. Skógurinn hafi verið
höggvinn og eyddur með öllum
leiðum, þar til nánast ekkert var
eftir, og að ekki hafi verið eftirsjá að
honum. Skógurinn hafi verið gagns-
laus og þó svo að líklega verði upp-
blástur þegar hann verði farinn, geri
það ekki til því Jón sagðist mundu
verða dauður þegar þar að kæmi.
Sæmundur segir að viðhorf Jóns hafi
ekki verið nein undantekning frá
skoðunum annarra bænda á Héraði.
Sæmundur lýkur lýsingu sinni með
þeim orðum að hvergi hafi hann séð
eins stórtæka og augljósa eyðingu
skóga í seinni tíð og á Héraði.29
Síðari tíma sagnfræðingar
Guttormur Pálsson skrifaði ritgerð
um sögu skóga á Héraði 1948. Gutt-
ormur ræðir um lýsingu Sigurðar
og heldur áfram með söguna. Hann
segir að skógum hafi hrakað á Hér-
aði fram undir 1870 og á þeim tíma
hafi aðeins verið skógur í landi 4–5
bæja. Eftir 1870 hafi hörfunin stöðv-
ast, um aldamótin hafi skógur verið
farinn að ná sér vel á strik og um