Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 101

101
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
jökuláa, auraset, fjöruset, skriðuset
og gosefni eru þau lausu jarðlög sem
eru enn í myndun á þurru landi og
skipta verulegu máli við efnisöflun.
Efniseiginleikar jarð-
myndana
Setlög úr margskonar jarðmynd-
unum hafa löngum verið valin til
vinnslu vegagerðarefna með tilliti
til þess að setið henti í viðkomandi
lag vegarins án þess að leggja þurfi
í mjög mikinn kostnað við vinnslu
efnisins. Þannig hafa menn t.d.
valið að vinna malarslitlagsefni úr
skriðum eða jökulruðningi, sem eru
jarðmyndanir með nægilegt magn
af fínefnum, þ.e. syltic og leir, til að
binda yfirborð slitlagsins. Sylti getur
hins vegar verið mjög fokgjarnt og
er mikilvægt að hlutfall leirs sé sem
hæst, en slíkt efni er t.d. í skriðum
sem eru blandaðar rauðum milli-
lögum. Fyrir burðarlag og styrktar-
lag er hins vegar leitað að frostfríu
efni með lítið magn af fínefnum, en
slíkt efni er t.d. í áreyrum og malar-
hjöllum. Náttúruleg kornadreifing
efnisins, þ.e. magn fínefna, sand-
hlutfall og steinastærð, hentar þó
sjaldnast til nota í efri lög vegarins
án þess að vinna efnið, þ.e. mala
það og harpa. Með efnisvinnslu er
hægt að stýra kornadreifingu, brot-
hlutfalli og kornalögun.
Grunneiginleikar bergsins, svo
sem kristalbygging, gropa og um-
myndun, ráða miklu um berggæði,
þ.e. tæknilega eiginleika á borð við
styrk, veðrunarþol og slitþol. Sem
dæmi má nefna að basalt getur
verið lítið eða ekkert ummyndað
og með gott veðrunarþol (frostþol)
eða mikið ummyndað og með lítið
veðrunarþol og allt þar á milli. Á
sama hátt getur steinefni verið þétt
og með mikinn styrk eða gropið
(blöðrótt) og með lítinn styrk.
Mikilvægt er að velja sterkt og
veðrunarþolið berg til vinnslu í efstu
lög veghlotsins en minni kröfur eru
hins vegar gerðar til bergs sem nota
á neðar í veghlotinu.
Basískt gosberg frá míósen og
plíósen (blágrýti), þ.e. 2,6–16 milljón
ára gamalt berg, er oft talsvert
ummyndað, en basaltlög frá ísöld
(grágrýti), þ.e. 0,1–2,6 milljón ára,
eru tiltölulega lítið ummynduð en
geta verið nokkuð blöðrótt. Dyngju-
basalt er oft með mjög opna kristal-
byggingu og hefur því fremur lítinn
styrk og slitþol. Í jarðlagastaflanum
frá míósen og plíósen er þess helst
að vænta að finna tiltölulega lítið
ummyndað basalt í þéttu bergi, t.d.
þóleiíti, fjarri megineldstöðvum þar
sem slíkt berg ummyndast hægar
og bergið er ekki nægilega gropið
til að heitt vatn hafi náð að leika
um það og valda ummyndun frum-
steinda yfir í leirsteindir. Dyngju-
basalt hentar oft vel til vinnslu rof-
varnargrjóts, enda er algengt að það
sé stórstuðlað og myndi nægilega
stóra steina við sprengingar til að
hentugt sé í ölduvörn.
Vegakerfið er samtals 12.862 km
að lengd. Þar af eru 7.730 km með
malarslitlagi en 5.132 km veganna
eru með bundnu slitlagi. Fram-
leiðsla á nothæfu malarslitlagi
er því mikilvægur þáttur í starfi
Vegagerðarinnar. Æskilegur efn-
iseiginleiki malarslitlags er góð
kornadreifing með hæfilegu magni
fínefna, og er mikilvægt að hluti
fínefnanna sé í leirstærðum til að
tryggja rakaheldni slitlagsins. Auk
þess þurfa steinefni í malarslitlag
að hafa hæfilegan styrk og veðr-
unarþol. Jarðmyndanir sem henta
best til að framleiða gæðaefni í
malarslitlag eru helst framhlaup og
skriður á svæðum frá míósen- og
plíósentíma um norðan- og aust-
anvert landið, sérstaklega á þeim
stöðum þar sem efnið er blandað
fínefnaríkum rauðum millilögum.
Á móbergssvæðum sunnanlands
eru ekki slíkar jarðmyndanir. Hins
vegar er hægt að flytja leirinn um
nokkuð langan veg til íblöndunar
við mölun á steinefni þar sem
skortur er á fínefnum. Jökulruðn-
ingur getur verið með nægilegu
heildarmagni fínefna, en þau eru
fyrst og fremst í syltarstærðum.
Syltið er ekki nægilega rakaheldið
og fýkur slíkt efni því auðveldlega
úr veginum í þurrkatíð.
Efnisleit
Á síðustu árum hafa kröfur til stein-
efna sem notuð eru í vegagerð aukist
mikið. Er það einkum vegna auk-
innar kröfu um burðarþol vega og
vegna mikillar aukningar á notkun
bundins slitlags. Hefur þetta haft í
för með sér aukna vinnu jarðfræð-
inga við leit að góðum efnum sem
næst notkunarstað og auknar rann-
sóknir á gæðum efnanna.
Við leit að heppilegum efnistöku-
stöðum þarf að hafa í huga að efnið
standist gæðakröfur og að efnis-
námið verði hagkvæmt hvað varðar
kostnað við losun og flutning efnis-
ins. Einnig er mjög mikilvægt að
hafa ávallt í huga að efnistakan
valdi ekki mikilli röskun á umhverf-
inu. Mestar kröfur eru gerðar til
efnis efst í veghlotinu. Hagkvæmt
getur verið, með tilliti til endingar
og viðhalds vegarins, að velja ein-
ungis hágæðaefni í slitlag og burðar-
lag þó að kostnaður við losun efnis-
ins sé mikill og flutningsvegalengd
fari jafnvel yfir 10 km með burðar-
lagsefni og yfir 30 km með stein-
efni í klæðningu. Efni í fyllingu er
helst ekki flutt lengri leið en 4–5 km
og efni í styrktarlag ekki lengra en
5–10 km. Steinefni (fylliefni) í stein-
steypu er oft flutt mun lengri vega-
lengd, jafnvel yfir 200 km, enda er
magn steypuefnis í t.d. brúarsteypu
oftast einungis nokkur hundruð
rúmmetrar í hverja brú. Fyrr á árum
var steypan oftast framleidd á fram-
kvæmdarstað en nú er hún yfirleitt
flutt tilbúin frá steypustöðvum, oft
langar leiðir.
Á þéttbýlissvæðinu á suðvestur-
horni landsins hefur það lengi verið
venjan að bjóða vegagerðarverk út
með þeim hætti að verktaki útvegi
efni til verksins, og sér hann þá um
að kaupa það á steinefnamarkaði.
Evrópustaðlar fyrir steinefni gera
c Sylti: fíngert set sem er að grófleika á milli leirs og sands (þvermál 0,002–0,063 mm). Orðanefnd verkfræðinga undir stjórn Einars B. Pálssonar lagði til að enska
orðið silt skyldi vera þýtt sem sylti (kvk) og beygjast sylti, sylti, sylti, syltar.