Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 102

Náttúrufræðingurinn
102
þá kröfu að framleiðendur efna
fyrir almennan markað séu með
CE-vottun á því þannig að fyrir liggi
allar upplýsingar um gæði þess.
Áður en rannsóknir hefjast á
svæði fyrirhugaðrar vegagerðar
eru allar tiltækar heimildir skoð-
aðar svo staðsetja megi jarðmynd-
anir þar sem líklegt er að finnist
nothæft efni til vegagerðar. Heim-
ildirnar geta verið skólaritgerðir,
skýrslur, berggrunnskort og upp-
lýsingar úr námu- og rannsókna-
kerfi Vegagerðarinnar. Í námukerf-
inu er staðsetning allra náma lands-
ins sýnd á korti og loftmynd, auk
þess sem þar er að finna almennar
upplýsingar um efnið í námunum.
Í rannsóknakerfinu eru skráðar
niðurstöður rannsókna sem hafa
verið gerðar á efninu. Loftmyndir
á tölvutæku formi eru mikið not-
aðar við þessa undirbúningsvinnu.
Til eru ágæt kort af berggrunni
landsins í mælikvarða 1:500.000
og einnig nokkur landshlutakort í
mælikvarða 1:250.000. Nákvæmari
kort í mælikvarða 1:50.000 eru ein-
ungis til af örfáum svæðum. Heild-
armagn lausra jarðlaga hér á landi
er óþekkt enda hefur jarðgrunn-
urinn ekki enn verið kortlagður.
Það er þó vel þekkt að magninu
er mjög misskipt og að skortur er í
sumum landshlutum en yfirdrifið
efni í öðrum.
Æskilegt er að gefin verði út jarð-
grunnskort af landinu, en útgáfa
slíkra korta hefur að mestu einskorð-
ast við virkjunarsvæði. Nákvæm-
ari vitneskja um magn og dreifingu
lausra jarðlaga myndi stuðla að hag-
kvæmari og umhverfisvænni nýt-
ingu þeirra, þannig að t.d. hágæða-
efni og merkilegar setmyndanir séu
ekki ofnýttar.
Þegar um nýja efnistökustaði er
að ræða er gerð úttekt á fyrirhug-
uðu námusvæði, til magn- og gæða-
könnunar, með greftri í setnámum
og borunum í bergnámum. Stöku
sinnum er beitt jarðeðlisfræðilegum
aðferðum og tækjum, svo sem jarð-
sjá, til að rannsaka þykkt og lag-
skiptingu setlaga. Oft þarf einnig
að rannsaka eldri námur ef litlar
upplýsingar liggja fyrir um námuna.
Rannsóknir beinast að því að kanna
þykkt jarðvegs sem ýta þarf ofan af,
skrá millilög í efninu og mæla þykkt
efnisins sem á að vinna, þ.e. dýpi á
klöpp eða dýpi niður að setlagi af
lakari gæðum sem ekki er sóst eftir
til efnistöku. Einnig er mæld vatns-
staða í gryfjunni. Tekin eru sýni af
efninu og þau send til greiningar á
rannsóknastofu þar sem skorið er
úr um berggæði.
Borun í berg getur bæði verið
svarfborun og kjarnaborun. Með
svarfborun er hægt að mæla bor-
hraða, sem gefur hugmynd um eigin-
leika bergsins og lagskiptingu auk
þess sem taka má sýni af svarfinu til
berggreiningar. Kjarnaborun gefur
mun gleggri mynd af lagskiptingu
bergsins og millilögum en auk þess
er æskilegt að taka kjarna af berginu
til að rannsaka bergtæknilega eigin-
leika þess á rannsóknastofu.
Ýmsar ástæður eru fyrir aukinni
notkun bergs til vegagerðar. Víða
um land er skortur á malarefnum
sem standast þær kröfur sem gerðar
eru til burðarlags- og styrktarlags-
efnis, og því getur verið hagkvæmt
að nýta sprengt berg enda þótt
vinnsla þess, sérstaklega losun, sé
nokkuð kostnaðarsöm. Set í malar-
námum eru oftast blanda berggerða
af mismunandi gæðum, en gæði í
góðum bergnámum eru yfirleitt jafn-
ari. Einnig eru malarnámur oft sand-
ríkar og fremur snauðar að grófu
efni, þannig að ekki næst nægilega
hátt brothlutfall við vinnsluna til
að hægt sé að framleiða burðarhæft
efni með góðan stöðugleika. Sprengt
og malað berg hefur hinsvegar nær
100% brothlutfall. Óheppileg korna-
dreifing og kornalögun, þ.e. ein-
korna opin kornadreifing og flög-
ótt og ílöng korn, hefur oft verið
vandamál við vinnslu bergs, en
með heppilegum vinnsluaðferðum
er hægt að ná fram hagstæðri korna-
dreifingu og kornalögun við vinnslu
á flestum berggerðum.
Það einkennir íslenska jarðlaga-
staflann að einsleit berglög eru oft
fremur þunn, en á milli þeirra eru
lakari millilög. Í nágrannalönd-
unum er vegagerðarefni oft unnið
úr þykkum einsleitum berghleifum,
t.d. graníti. Millilög, svo sem setlög
og aðlæg lakari berglög og einnig
sprungufyllingar, geta valdið tals-
verðum erfiðleikum við vinnslu úr
bergnámum. Efni úr slíkum lögum
má í mörgum tilfellum blanda við
fyllingarefni, en við vinnslu styrktar-
lags, burðarlags og slitlags þarf yfir-
leitt að hreinsa slíkt efni frá áður en
bergið er malað og/eða því ekið út
í veg.
Sprungumynstur, straumflögun
og kristalbygging eru ráðandi eigin-
leikar varðandi stærðir og lögun
grjóts sem verður til við sprengingar.
3. mynd. Rannsóknagryfja við Jökulsá í Lóni. Ljósm. Reynir Gunnarsson.