Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 114

Náttúrufræðingurinn
114
hlaðist upp af eldgosum undir jökli,
en telur ekki að nein skýringanna sé
einhlít. Í yfirlitsgreinum sínum15,16
tók Guðmundur hins vegar af skarið,
taldi móbergsfjöllin hafa orðið til við
gos undir og í jökli og lagði þar með
grunninn að núverandi þekkingu
okkar um megindrætti móbergs-
myndunarinnar. Áður hafði þýskur
jarðfræðingur, Oetting, getið sér
þess til að Hrútfell á Kili hefði
myndast við eldgos sem hefði hafist
undir ísaldarjökli og síðan náð upp
í gegnum jökulinn, en grein hans
virðist í fyrstu hafa farið framhjá
íslenskum jarðfræðingum.17 Það
er einnig athyglisvert að Jakob H.
Líndal, bóndi og jarðfræðingur á
Lækjarmóti í Víðidal, hafði kom-
ist að sömu niðurstöðu þegar árið
1941. Jakob greinir frá því í dag-
bók sinni18 að móberg geti verið
afleiðing eldgosa undir jökli, og
rjúfi gosið gat á jökulinn muni það
sennilega geta breyst í hraungos og
basalthella myndast. Nefnir hann
Eiríksjökul sem sérlega stílhreint
dæmi um slíkt gos.
Á sama tíma og Guðmundur
Kjartansson viðraði tilgátu sína um
myndun móbergsfjalla við upp-
hleðslu í eldgosum komst Mat-
hews19 að sömu niðurstöðu um
stapafjöll í norðurhluta Bresku-Kól-
umbíu í Kanada. Bók Bemmelen og
Rutten20 um móbergsstapa í Norður-
gosbeltinu mun hafa orðið til þess
að jarðfræðingar hafi almennt sann-
færst um að þessi fjöll hefðu orðið
til við eldgos undir jökli. Þorleifur
Einarsson21,22 lýsti móbergsfjöllum
á Hellisheiðarsvæðinu og sýndi
fyrstur manna fram á að í sökkli
þeirra er yfirleitt bólstrabergsein-
ing sem verður til í upphafi gossins.
Þetta kemur m.a. fram í Skarðsmýr-
arfjalli og Stóra-Meitli. Guðmundur
Sigvaldason23 undirstrikaði mikil-
vægi bólstrabergsins og taldi að
ummyndun hýalóklastítsins, sem
ofan á lægi, yrði í skammvinnum
jarðhitakerfum sem hefðu orku sína
frá bólstraberginu. Ítarlegar rann-
sóknir Jones24,25 á móbergsfjöll-
unum norður af Laugarvatni leiddu
í ljós hvernig og við hvaða aðstæður
einstakar goseiningar fjallanna hafa
myndast. Rit Jones hafa jarðfræð-
ingar síðan haft til viðmiðunar í
fræðum þessum. Á síðustu árum
hafa framfarir, einkum í setlaga-
fræði, verið hagnýttar til nánari lýs-
ingar og skilnings á móbergsmynd-
unum.26–32
Skilgreiningar hugtaka
Í þessari grein er hugtakið móbergs-
myndun einungis notað í þrengri
merkingu þess, þ.e. um þær jarð-
myndanir sem orðið hafa til við
gos undir jökli eða í vatni á síðari
hluta ísaldar (fyrir 0,78–0,01 milljón
árum) og tengdar setmyndanir.16
Þetta hugtak hefur á seinni tímum
enn fremur verið notað sem sam-
heiti yfir allt gosberg og setberg
sem myndast hefur á síðari hluta
ísaldar.33
Ekki hefur verið full samstaða um
notkun hugtaka á þessu fræðasviði,
á það jafnvel við um hugtök sem
oft hafa sést á prenti, eins og gjóska,
móberg og hýalóklastít. Í 1. töflu er
safnað saman helstu hugtökunum
með tillögum um skýringar þeirra.
Hraunþekja, hraunfótsbreksía og
móbergshraun eru tillögur okkar
um ný hugtök á þessu sviði.
Hugtak – Term Skýring – Definition
Gjóska ósamlímt brotaberg, sem myndast við sprengigos, án tillits til kornastærðar eða efnasamsetningar
Túff fínkorna, samlímd og ummynduð gjóska, oft lagskipt
Túffbreksía túff með stórum bergbrotum, stundum lagskipt (þursaberg)
Hraunfóts-
breksía
skálaga brotaberg sem myndast framan við hraun sem rennur
út í vatn
Hýalóklastít
brotaberg sem myndast þegar bergkvika kemst í snertingu við
vatn; án tillits til kornastærðar eða efnasamsetningar og hvort
það er óharðnað eða harðnað
Palagónít ummyndað berggler, basískt eða ísúrt
Móberg samlímt og ummyndað hýalóklastít, basískt eða ísúrt
Bólstraberg gert úr ílöngum bólstrum sem eru oftast 0,5–1 m í þvermál; bólstrarnir eru gjarnan smástuðlaðir og glerjaðir að utan
Kubbaberg smástuðlað berg, oft með sveipóttum stuðlum
Hraunþekja hraun sem myndast í lok gossins og þekur hýalóklastítið að einhverju leyti og liggur ofan á hraunfótsbreksíunni
Gosmyndun allt það gosefni sem myndast í einu eldgosi, einnig berggangar og önnur innskot sem rekja má til sama eldgoss
Móbergsfjall eldfjall sem orðið hefur til við gos undir eða í jökli, eða í vatni
Móbergshryggur ílangt eldfjall sem myndast hefur við gos undir eða í jökli, eða í vatni; lengd er meiri en tvöföld breidd; oftast án hraunþekju
Móbergsstapi
eldfjall sem myndast hefur við gos undir eða í jökli, eða í
vatni; lengd er minni en tvöföld breidd fjallsins; yfirleitt með
hraunþekju
Móbergshraun flatt og víðáttumikið lag af hýalóklastíti sem hvílir á stuðluðu basalti; hefur runnið sem hraun undir jökli
1. tafla. Nokkur hugtök sem lýsa gosefnum og gosmyndunum undir eða í jökli eða
vatni; sbr. m.a. Fisher og Schmincke,34 Þorleifur Einarsson33 og Sveinn P. Jakobsson
& Magnús T. Guðmundsson.2 – Table with the principal Icelandic terms as regards
sub- and intraglacial volcanism.