Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 117

117
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
gígi ofan sjávarmáls, úr fínlega
lagskiptum lögum sem mest náðu
175 m þykkt. Sams konar fínlag-
skipt hýalóklastít, sem sest hefur
til á þurru landi, má víða sjá efst
eða ofan til í hryggjum og stöpum
móbergsmyndunarinnar. Lauslega
áætlað er þessi fínlagskipti hluti
hýalóklastítsins innan við 10–20%
af rúmmáli alls hýalóklastíts eld-
fjallanna í Vesturgosbeltinu. Nokkur
hluti hýalóklastítsins ber merki um
flutning af völdum vatns og telst
því hreint setberg.27,28,30,54
Innskot, sem skotist hafa út frá
aðalaðfærsluæðum eldstöðvarinnar,
eru mjög algeng í móbergsfjöllum,
einkum í hýalóklastítinu (2. mynd).
Oft er um að ræða bergganga sem
eru <1 m í þvermál, en minniháttar
óregluleg innskot, sem kvíslast alla
vega um fjallið, sjást víða.25,32,55
Feltgreiningar og bergefnagrein-
ingar benda til að þessi innskot
myndist tiltölulega seint í myndunar-
sögu fjallanna, hugsanlega vegna
þess að þá eru hliðar eldfjallsins
farnar að gefa meira eftir og síga
fram vegna sífelldrar bráðnunar
jökulsins. Gosrásin kann að teppast
tímabundið vegna slíkrar höggunar
og kvikuinnskotin eiga þá greiða
leið um plastískan og óreglulegan
massa hýalóklastítsins.
Til þessara innskota teljast einnig
misstórir eitlar og lög af bólstrabergi
í hýalóklastítinu.55,56 Í þessum til-
vikum hefur innskotið líklega verið
það hægfara og hýalóklastítíð það
vatnsríkt að bólstrar hafa náð að
myndast. Þótt rúmmál innskotanna
sé lítið, miðað við heildarrúmmál
eldfjallsins, er líklegt að hlutverk
þeirra sé stórt, því athuganir í Vestur-
gosbeltinu58 benda til þess að um-
myndun og hörðnun hýalóklastíts-
ins verði aðallega fyrir áhrif jarð-
hitakerfa sem myndast tímabundið
af völdum innskotanna, líkt og í
Surtsey.45,50
Hraun myndast á kolli eldfjallsins
ef eldgosið brýtur sér leið í gegnum
jökulinn eða upp fyrir vatnsborðið
(2. mynd). Þessar hraunþekjur eru
frábrugðnar öðrum hraunum sem
renna á þurru landi, að því leyti
að við rennslið út í vatnið verða
sprengingar, hluti hraunkvikunnar
kvarnast og grófkorna hýalóklastít
myndast. Framan við hraunfótinn
myndast þannig hraunfótsbreksía,
skálaga brotaberg þar sem lögum
hallar 25–35° hornrétt frá hraunfæt-
inum. Algengt er að bólstrabergs-
taumar eða stakir bólstrar myndist
innan um skálagað brotabergið.
Hraunþekjur stapanna geta náð
töluverðri þykkt og þau eru oft
beltuð. Landslag það sem hraunin
hvíla á er stundum mjög ójafnt þar
sem stórir gjóskugígar hafa mynd-
ast ofan við vatnsborðið, líkt og í
Surtsey.52 Í Þórisjökli, suðvestan við
Langjökul, er hraunstaflinn líklega
allt að 300 m á þykkt, um 230 m í
Hrútfelli á Kili og 220 m í Geitlands-
jökli. Þar sem hraun er að finna á
móbergshryggjum Vesturgosbeltis-
ins er þykkt þeirra yfirleitt aðeins
10–40 m. Mesta þykktin er í Klukku-
tindum, norðan Laugarvatns, um
70 m. Margt bendir til þess að
brotaberg það sem myndast framan
við hraunfótinn í móbergsfjöllunum
hafi varðveist illa. Ástæðan er lík-
lega sú að hraunfótsbreksían hefur
oft ekki náð að harðna þar sem
brotabergið er fjærst upptökum jarð-
hitasvæða sem oft virðast myndast
í þessum gosmyndunum, og það
er því auðrofið af jöklum. Óvenju-
falleg opna með hraunfótsbreksíu
er vestan til í Eiríksjökli.
Form gosmyndana
Guðmundur Kjartansson skipti mó-
bergsfjöllunum í tvær formgerðir,
hryggi og stapa.14,16 Þær rannsóknir
sem síðan hafa farið fram á móbergs-
mynduninni sýna að fyrrnefnd
flokkun á fullan rétt á sér svo langt
sem hún nær.3 En bæta þarf við þriðju
formgerðinni, hinum sérkennilegu
móbergshraunum sem stundum eru
víðáttumikil og myndast hafa við
sérstakar aðstæður. Meginuppi-
staðan í flestum þessum fjöllum og
lögum er móberg.31,57–59
Móbergshryggir og móbergsstapar
Það er einkenni móbergshryggja,
sérstaklega þeirra sem lítt eru rofnir,
að þeir mynda röð af tindum með
nokkuð jöfnu millibili. Hér má
sjá samsvörun við sprungugos á
nútíma, þar sem virknin hefur oft-
ast einangrast við ákveðna gíga
sem einnig standa með nokkuð
jöfnu millibili, þótt gosið hafi á
endilangri sprungunni í byrjun
(3. mynd). Lengd hvers hryggjar
3. mynd. Móbergshryggir í Vesturgosbeltinu, suðvestur af Hlöðufelli. Aðgreining gos-
myndana er byggð bæði á kortlagningu og bergfræðilegum athugunum. – Typical tindar
morphology southwest of Hlöðufell, the Western Volcanic Zone. Ljósm./Photo: Sveinn P.
Jakobsson.