Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 119

119
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
eftir að gosi lýkur, eru ekki líklegir
til skýringar.
Móbergshraun
Gosefni hlaðast ekki alltaf upp við
gos undir jökli á þann hátt sem á
undan er lýst. Í hallandi landslagi
hafa stundum myndast lög, einkum
úr hýalóklastíti, sem greinilega hafa
runnið langa vegu, líkt og venjuleg
hraun. Móbergshraunum af þessu
tagi, frá fyrri hluta ísaldar, hefur
verið lýst frá nokkrum stöðum á
Suðausturlandi og Suðurlandi. Í
efri hluta Dalsheiðar í Skyndidal í
Lóni er 22 km löng gosmyndun sem
mælist að jafnaði um 2 km á breidd
og um 150 m á þykkt – upprunaleg
lengd kann að hafa verið 35 km.57
Þessi móbergshraun koma úr jaðri
Öræfajökulsgosbeltisins, sem nú er
hulinn jökli. Meginhluti Dalsheiðar-
lagsins er hýalóklastít með einstaka
bólstrum, en neðsti hluti lagsins er
samhangandi smástuðlað basaltlag
og frá því kvíslast kubbabergsæðar
upp í hýalóklastítið. Skýring Walker
og Blake57 var sú að Dalsheiðar-
lagið hafi myndast undir daljökli í
Skyndidal. Upprunalega hafi runnið
hraun í göngum eftir bræðsluvatn
undir jöklinum, hraunið hafi síðan
smám saman víkkað göngin út og
við það hafi myndast hýalóklastít
vegna hraðkælingar ofan frá og frá
hliðum. Í Svínafelli í Hornafirði og
Borgarhafnarfjalli í Suðursveit eru
samskonar móbergshraun.57
Á Síðu og í Fljótshverfi í Vestur-
Skaftafellssýslu er að finna víðáttu-
mikil móbergshraun frá fyrri hluta
ísaldar.67 Hraunin hafa oftast sam-
bærilega uppbyggingu og Dals-
heiðarlagið og þau hvíla oft á jökul-
bergi.12,31 Talið er að þessi hraun
hafi myndast við eldgos undir jökli
á svæðinu suðaustan Lakagíga og
Grímsvatna og hafi síðan runnið
til suðausturs undir jökli. Stærstu
gosmyndunina af þessu tagi er að
finna í Skaftártungu og er hún talin
vera um 35 rúmkílómetrar.68 Sam-
bærileg en verulega umfangsminni
hraun af þessari gerð hafa verið
greind í hlíðum Eyjafjallajökuls.59
Þessi móbergshraun sem tilheyra
móbergsmynduninni hafa runnið
undir jökli út frá háhrygg Eyja-
fjallajökuls til suðurs, vesturs og
norðurs.
Á svæðinu vestan Vatnajökuls
eru allmargar stórar en flatvaxnar
bólstrabergsmyndanir, t.d. Laun-
öldumyndun við suðvestanvert
Þórisvatn og Bláfjöll norðan Jökul-
heima.41 Þessar bólstrabreiður geta
verið 100–300 m þykkar en breiddin
margfalt meiri enda ná sumar
nokkrum rúmkílómetrum að stærð.
Þær eru yfirleitt teygðar í suðvestur-
norðausturstefnu eins og aðrar gos-
myndanir á þessu svæði. Möguleg
skýring á þessum myndunum er að
þær hafi orðið til í stórum gosum
undir þykkum jökli.
Setmyndanir
Eins og áður var getið er hluti
hýalóklastíts móbergsmyndunar-
innar í raun og veru setmynd-
anir.20,24,27,28,30,69 Þessi hluti hennar
er lítið rannsakaður og er erfitt að
svo stöddu að segja til um hversu
útbreiddar þessar setmyndanir eru.
Þó er þær að finna við flestöll
móbergsfjöll. Þetta er að stofni til
hýalóklastít sem flust hefur til um
tugi eða hundruð metra frá gos-
opinu. Þetta berg hefur stundum
verið kallað setmóberg til aðgrein-
ingar frá gosmóbergi. Skriðumynd-
anir, sérstaklega eðjustraumar, eru
algengar í hlíðum fjallanna; eins
hefur hýalóklastít víða sest til við
eldfjallið í rennandi eða kyrrstæðu
vatni. Í sumum tilvikum hafa mynd-
ast settungur í geilar í jöklinum sem
umlukið hefur eldfjallið meðan á
gosi stóð, líkt og suðaustan í Kálfs-
tindum,24 vestan í Tindaskaga54 og
í Brekknafjöllum og Jarlhettum.30
Bólstrabrotabreksíu þá sem stundum
myndast í jöðrum sökkulbólstra-
bergsins, t.d. í Mosfelli í Mosfells-
sveit70, verður einnig að flokka sem
set, því sennilega er þar um hrun
að ræða í nýmynduðu bólstrabergi.
Hraunfótsbreksían, sem myndast
þegar hraunþekja rennur út í vatn,
er hins vegar af flestum talin hluti
af hraunmynduninni.
Töluverður hluti hins óharðnaða
hýalóklastíts hefur borist með jökul-
ám langt út á láglendi og þaðan út
á landgrunn meðan á eldgosum
stóð og í kjölfar þeirra, einkum í
jökulhlaupum. Hér bætist svo við
venjulegt jökulrof og vatnsrof á fjöll-
unum, en þessi fjöll eru greinilega
5. mynd. Lengd og breidd móbergsfjalla frá síðari hluta ísaldar, sem greind hafa verið í
ýmsum heimildum sem hryggir og stapar í Vesturgosbeltinu og Austurgosbeltinu.
Hryggurinn sem myndaðist í Gjálpargosinu 1996 er einnig sýndur.81 – Length and
width of tindars and tuyas in the Western Volcanic Zone and Eastern Volcanic Zone. The
tindar formed in the 1996 Gjálp eruption is also shown.81