Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 122

Náttúrufræðingurinn
122
dæld lá frá kötlunum suður til
Grímsvatna og af sprungumynstri
mátti ráða að íshellan yfir vötn-
unum lyftist vegna aðrennslis frá
gosstaðnum. Snemma að morgni 2.
október, eftir 31 klukkustundar gos,
steig gosstrókur upp úr jöklinum og
gjóskugos hófst. Aðeins einn gígur
myndaðist; annars staðar á hinni
6 km löngu gossprungu náði gosið
ekki upp úr jöklinum. Næstu daga
stækkuðu sigkatlarnir og íshellan í
Grímsvötnum fór hærra en dæmi
voru um áður. Gosinu lauk þann
13. október. Fyrstu fjóra dagana
bræddi gosið um 2 km3 af ís og í lok
þess höfðu 3 km3 bráðnað. Á næstu
vikum bráðnaði einn rúmkílómetri
til, en alls nam heildarbráðnun
rúmlega 4 km3.49,81 Vatn safnaðist
fyrir í Grímsvötnum í fimm vikur
en braust síðan fram í stórhlaupi
á Skeiðarársandi 5.–6. nóvember.
Verður sú saga ekki rakin nánar hér.
Ísbráðnun varð undir vel afmörk-
uðum sigkötlum og yfir rennslis-
leið bræðsluvatnsins frá þeim. Ann-
ars staðar varð jökullinn ekki fyrir
áhrifum. Vatn virðist hafa runnið
nær stöðugt frá gígunum og ekki
varð umtalsverð vatnssöfnun á
gosstaðnum. Út frá bráðnun íss
sunnan gosstöðvanna, yfir rennslis-
leið bræðsluvatnsins, var hægt að
reikna út að meðalhiti þess hafi
verið um 20°C. Þessi tiltölulega hái
hiti gegndi lykilhlutverki við að
víkka rennslisleiðir bræðsluvatns-
ins og auðveldaði mjög afrennsli frá
gosstöðvunum. Vatnsborð í gígnum
var 150–200 m lægra en yfirborð
jökulsins fyrir gosið.
Eftir að gosinu lauk kom í ljós
að gígurinn var í raun aflangt op í
ísinn (7. mynd). Ísgígurinn bráðn-
aði burtu á nokkrum vikum og
þegar kom fram yfir áramót 1997
fór að sjást í koll fjallsins. Í júní
1997 reis þessi tindur um 40 m yfir
botn sigketilsins. Hann var hrygg-
laga og allur gerður úr óhörðnuðu
hýalóklastíti (8. mynd). Mælingar
með íssjá og þyngdarmæli sýndu
að kollurinn var efsti hluti 6 km
langs og um 550 m hás hryggjar sem
er 0,7 km3 að rúmtaki.80 Veturinn
1997–98 kaffærði jökullinn fjallið
og hefur dældin grynnkað stöðugt
síðan. Sumarið 2005 var ísþykkt yfir
kollinum um 70 m.
Í Gjálp kom í ljós hve hraði ís-
bráðnunar í eldgosi getur verið
mikill. Meirihluti kvikunnar virð-
ist hafa tvístrast og myndað hýaló-
klastít, en þannig næst mun hraðari
kæling og bráðnun en fyrir bólstra-
berg. Þyngdarmælingar styðja þessa
túlkun, því að eðlismassi fjallsins er
svipaður því sem búast má við fyrir
fyrir hrúgald gert úr hýalóklastíti og
mun minni en fengist ef fjallið væri
úr bólstrabergi.80 Gögnin útiloka þó
ekki að bólstraberg sé að finna neðst
í fjallinu, en rúmtak þess er varla
nema 10–30% af heildinni. Fylgst
hefur verið með þróun sigdæld-
arinnar í Gjálp allt frá goslokum.
Túlkun mælinganna leiddi í ljós að
verulegt útstreymi jarðhita var frá
fjallinu fyrstu fimm árin, en eftir 2001
hefur það verið óverulegt.82 Lík-
anreikningar af hræringu jarðhita-
vatns í fjallinu benda til þess að til að
byrja með hafi lekt þess verið svipuð
og í lausri gjósku. Á nokkrum mán-
uðum minnkaði lektin og benda
reikningarnir til þess að hún hafi
verið af svipaðri stærðargráðu og
mældist í dálítið ummynduðu og
samanlímdu móbergi af 60–100 m
dýpi úr borkjarna sem tekinn var
í Surtsey 1979.82,83 Hiti í mestum
hluta fjallsins í Gjálp er jafnframt
talinn hafa verið yfir 100°C fyrsta
árið. Eins og fram kom hér á undan
var móbergsmyndun í Surtsey mjög
hröð við háan hita. Það eru því líkur
á að Gjálparfjallið hafi að stórum
hluta orðið að móbergi á u.þ.b.
einu ári. Þetta er þó engan veginn
sannað, og ekki er hægt að skera
úr um ummyndunarstig bergsins
nema með borun niður í það. Slík
borun verður enginn barnaleikur,
því að fyrst þarf að fara gegnum
70–100 m þykkan ís. En með borun
fengjust svör við lykilspurningum
um íslensku móbergsmyndunina
og vonandi verður slíkri rannsókn
hrundið í framkvæmd á næstu
árum.
Aðstæður við myndun
móbergsfjalla á síðari
hluta ísaldar
Móbergsfjöll með hraunþekju á
kolli veita upplýsingar um þykkt
jökulsins meðan á eldgosinu stóð.
Í mörgum þessara fjalla er hægt að
greina mörk hraunþekju og hraun-
fótsbreksíu og þar með sjá í hvaða
hæð vatnsborðið hefur staðið. Jarð-
fræðingar, eins og t.d. Walker,84
virðast yfirleitt hafa gert ráð fyrir
að vatnsborðið hafi verið í svipaðri
hæð og yfirborð jökulsins meðan á
8. mynd. Fjarvíddarmynd af Gjálp, byggð á niðurstöðum íssjármælinga og öðrum gögnum.80
Yfirborði jökulsins er hér lyft til að sýna hrygginn. – A 3D perspective image of the Gjálp
hyaloclastite ridge under Vatnajökull.80 The glacier surface has been lifted to reveal the ridge.