Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 123

123
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
eldgosinu stóð. Reynslan úr Gjálpar-
gosinu sýnir þó að hér verður að
hafa allan vara á. Í þessu gosi
rann bræðsluvatn burt jafnharðan,
og vatnsborðið stóð allan tímann
um 150–200 m fyrir neðan yfir-
borðsflöt jökulsins eins og hann
var fyrir gosið. Engin hraunþekja
myndaðist í gosinu. Athuganir á
móbergsfjöllum í Vesturgosbeltinu
og víðar benda ennfremur til þess
að hæð vatnsborðs hafi stundum
verið breytileg meðan á gosi stóð. Í
nokkrum fjöllum, m.a. Hlöðufelli
og Skriðu í Vesturgosbeltinu, eru
hraunþekjur beinlínis á tveimur
hæðum með lagi af hýalóklastíti á
milli. Í þeim tilvikum hefur vatns-
borðið hækkað verulega meðan á
gosi stóð. Að öllu samanlögðu er
líklegt að aðstæður séu það breyti-
legar, þegar gos verður undir jökli,
að bræðsluvatn standi í sumum
tilvikum uppi skammt neðan við
jökulbrún en renni í öðrum tilvikum
jafnharðan burt.
Mót hraunþekju og hraunfóts-
breksíu hafa verið ákvörðuð eða
áætluð í 32 móbergsfjöllum í Vestur-
gosbeltinu. Hæð vatnsborðs í þessum
fjöllum virðist hafa legið frá 50
til 550 m yfir landinu umhverfis.
Þessar tölur gefa hugmynd um
þykkt jökuls í Vesturgosbeltinu
þegar þessi fjöll mynduðust, en
myndunartíminn dreifist á 2–3 síð-
ustu jökulskeið. Flest bendir til þess
að stærð og þykkt jökuls hafi verið
töluvert breytileg á hverju jökul-
skeiði. Nú er talið að við hámark síð-
asta jökulskeiðs, fyrir um 25 þúsund
árum, hafi jökull þakið allt landið og
náð langt út á landgrunnið.85 Tengsl
eru milli stærðar og þykktar jökla.86
Við hámarksútbreiðslu ísaldarjökul-
sins voru um 120–150 km frá Vestur-
gosbeltinu að jökuljaðri, en það
svarar til 1–1,5 km ísþykktar. Ekkert
móbergsfjall í Vesturgosbeltinu með
hraunþekju virðist því myndað í
ísaldarjöklinum þegar hann var í
hámarki.
Leidd hafa verið að því sterk rök
að þegar jöklar minnka og draga fer
úr því fargi sem þeir eru á landinu
aukist myndun kviku í möttlinum
undir því.87 Hefur öflug gosvirkni
í upphafi nútíma, einkum myndun
stórra dyngja, verið rakin til þess-
arar auknu kvikumyndunar.88 Dreif-
ing hryggja og stapa á síðari hluta
ísaldar er mjög svipuð og dreifing
gossprungna og dyngja á nútíma í
hinum ýmsu hlutum gosbeltanna.
Þetta bendir til þess að sama skýr-
ing eða sömu skýringar eigi við um
dreifingu hryggja og stapa á ísöld
og um dyngjur og gossprungur
á nútíma. Tengist stapar farglétt-
ingu vegna minnkandi jökla myndi
það skýra af hverju þeir eru svo
rúmmálsmiklir í samanburði við
aðrar gosmyndanir, því að kvikuað-
streymi væri meira og stöðugra en á
öðrum tímum. Jökulfargið er mest
í hámarki jökulskeiðs, þegar jökul-
inn er stærstur og þykkastur. Standi
hámarkið í tiltölulega skamman
tíma miðað við lengd jökulskeiðs-
ins má vera að líkur á myndun
stapa við þær aðstæður séu litlar,
þar sem kvikuframboð ætti að vera
mun minna en þegar farginu tekur
að létta.
Lokaorð
Þótt skilningur á meginatriðum í
uppbyggingu móbergsfjalla hafi
legið fyrir um nokkurt skeið, og
nýleg eldgos í Surtsey og í Vatna-
jökli hafi varpað ljósi á mikilvæga
þætti í hegðun slíkra gosa, er enn
margt óunnið. Nákvæm kortlagning
móbergsmyndunarinnar og sundur-
greining í einstakar gosmyndanir er
skammt á veg komin. Margt er á
huldu um aðstæður við myndun
móbergshrauna og bólstrabreiða.
Þótt óljóst sé hver afdrif íslenskra
jökla verða á næstu öldum, er ljóst
að eldgos í jöklum verða enn um
sinn eitt helsta einkenni eldvirkni
hér á landi. Að sama skapi er ljóst
að jökulhlaup í tengslum við eldgos
verða, a.m.k. í náinni framtíð, fylgi-
fiskur margra eldgosa. Áframhald-
andi rannsóknir á móbergsmynd-
uninni og á gosum í jöklum geta
því í senn verið mikilvægur liður
í framlagi Íslendinga til vísinda
og nauðsynlegur hluti viðbúnaðar
vegna jökulhlaupa og gjóskufalls í
tengslum við eldsumbrot.
Summary
The Moberg formation and
sublacial volcanic eruptions
Over the last 3 million years glaciers
have repeatedly covered parts of
Iceland, and during the height of re-
cent glaciations they covered the whole
island and large parts of the insular
shelf. Volcanic eruptions under these
Pleistocene glaciers have created land-
forms that are prominent in the vol-
canic zones. These subglacially and in-
traglacially generated formations
range from tuyas, tindars (hyaloclastite
ridges), moberg and pillow lava sheets
and several types of sedimentary beds.
These landforms are not unique to
Iceland, they are also found in other
volcanically active and at times ice-
covered regions, such as Northwestern
Canada and parts of Antarctica. In
Iceland, volcanism in glacial periods
has been very prominent, and it de-
fines the Moberg formation, composed
of rocks formed during 0.78–0.01 Ma
before present (the Brunhes geomag-
netic epoch excluding the Holocene).
This formation covers about 11,200 km2
of the present volcanic zones and if
presently ice-covered regions of the vol-
canic zones are included, the formation
covers 15,000 km2. The formation is
mostly composed of basalts and the
main units found are pillow lavas, hy-
aloclastite tuffs, flow-foot breccias, cap
lavas and minor intrusions. Transport
of the hyaloclastites by meltwater and
glaciers led to re-deposition of parts of
the hyaloclastites, forming sedimentary
beds in places. Although the Pleistocene
edifices are eroded to some degree, it is
clear that some of the landforms gener-
ated in eruptions under ice sheets have
been resistant to erosion. A key factor in
preserving the edifices seems to be rela-
tively fast alteration of the unconsoli-
dated hyaloclastites into consolidated
palagonite. This process seems to be
quite fast and data from the submarine
eruption in Surtsey in 1963–1967 and
the subglacial Gjálp eruption in 1996 in-
dicates that mild hydrothermal altera-
tion had consolidated these edifices
within a few years after their formation.
It has long been noted that the height of
the passage zone (water level during