Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 126

Náttúrufræðingurinn
126
Árni Hjartarson
Alfred Wegener
og samskipti hans við Íslendinga
F yrir réttri öld, þann 12. júní 1912, sigldi danska flutninga-skipið Flóra inn Eyjafjörð og
lagðist að bryggju við Torfunef á
Akureyri. Um borð voru þátttak-
endur í Grænlandsleiðangri Jóhanns
P. Kochs, höfuðsmanns í danska
hernum. Einn af þeim átti síðar eftir
að verða heimsfrægur þótt nafn
hans væri fáum kunnugt þegar
þarna var komið sögu. Það var
þýski veðurfræðingurinn Alfred
Wegener, faðir landrekskenningar-
innar. Þennan dag hófust samskipti
hans við Íslendinga og samvinna
sem stóð með hléum allt þar til hann
lést. Wegener hafði raunar komið til
landsins áður sem aðstoðarmaður í
Grænlandsleiðangri Mylius-Erich-
sens árið 1906, en þá var aðeins
gerður stuttur stans á Eskifirði til að
taka vatn og vistir. Í þriðja og síðasta
sinn kom hann til Íslands 1930 í
sinni hinstu för til Grænlands.
Markmið þeirra Kochs og félaga
vorið 1912 var að fara þvert yfir
Grænlandsjökul þar sem hann er
hvað breiðastur og gera ýmsar jökla-
fræðilegar og veðurfarslegar athug-
anir í leiðinni. Wegener og Koch
voru við þriðja mann um borð í
Flóru og á Akureyri beið fjórði leið-
angursmaðurinn, Íslendingurinn
Vigfús Sigurðsson. Jóhann P. Koch
fararstjóri var þekktur maður og
hafði unnið hérlendis í mörg sumur
við landmælingar. Þá kynntist hann
íslenska hestinum og þrautseigju
hans á ferðalögum. Hann hafði því
ákveðið að treysta á hesta í þess-
ari erfiðu ferð þvert yfir Grænland.
Vigfús hafði útvegað hross víða um
Eyjafjörð og allt var nú til reiðu, en
áður en áfram skyldi haldið vildi
Koch þó reyna hestana og venja
félaga sína við hesta ferðalög. Því
var farin einskonar æfingarferð um
Ódáðahraun og á Vatnajökul.1,2
Árið 1912
Árið 1912 var mikið um að vera á
heimskautasvæðunum bæði í norðri
og í suðri. Dansk-grænlenski þjóð-
fræðingurinn og rithöfundurinn
Knud Rasmussen hélt þá af stað
á hundasleða sínum, ásamt Peter
Freuchen, í fræga rannsóknarför um
nyrstu byggðir heims. Svissneskur
fjallagarpur, Alfred de Quervain
að nafni, stóð einnig fyrir leiðangri
þvert yfir Grænlandsjökul frá austri
til vesturs nokkru sunnar en Koch
ráðgerði. Mestu tíðindin komu þó
frá Suðurskautslandinu. Kapphlaup
Norðmannsins Roalds Amundsens
og Englendingsins Roberts Falcons
Scotts til suðurpólsins hafði þá verið
mjög til umræðu í heimspressunni.
Amundsen og félagar hans stóðu
fyrstir manna á suðurskauti jarðar
þann 14. desember 1911. Engar
fréttir bárust þó af því fyrr en þeir
Amundsen komu sigurreifir á skipi
sínu til Hobart í Ástralíu mörgum
mánuðum síðar. Scott og hans
menn náðu suðurskautinu rúmum
mánuði á eftir Amundsen til þess
eins að sjá norska fánann þar við
hún. Á heimleiðinni létust þeir allir,
en sumarið 1912 vissu menn ekki
hver örlög þeirra höfðu orðið. Þó
var ljóst að ekki var allt með felldu.
Í bókum Kochs og Vigfúsar Sigurðs-
sonar um ferðina yfir Grænlands-
jökul er ekki minnst einu orði á
þessa atburði, en vafalítið hafa
þeir verið búnir að frétta af afreki
Amundsens og hugsanlega hafa
þeir einnig vitað að váleg tíðindi
gætu borist af Scott og förunautum
hans.3,4 Hitt er ljóst að leiðangur
þeirra Kochs og Wegeners var bor-
inn uppi af gríðarlegum áhuga
og kappsemi sem ríkti um heim-
skautarannsóknir á þessum árum.
Í vísindasögunni verður þó ársins
1912 lengst minnst fyrir það að
í ársbyrjun setti Alfred Wegener
fram fyrstu gerð landrekskenn-
ingar sinnar, kenningar sem hálfri
öld síðar átti eftir að sigra heim-
inn.5 Hvorki Wegener sjálfur, sam-
ferðamenn hans né nokkur annar
hafði minnsta grun um það.
Náttúrufræðingurinn 82 (1–4), bls. 126–134, 2012