Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Blaðsíða 39

38 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
móskurðar í námunda við sýnatökustaðinn. Ofan gjóskulagsins frá 1416
eru setefnin hins vegar óhreyfð og nýtileg til mats á gróðurbreytingum.
Mest áberandi þar er mikil aukning frjóa frá plöntum sem eru algengari
á þurrlendi, sér í lagi grösum, fíf lum (Lactuceae), sóleyjum (Ranunculus
acris-gerð) og möðrum (Galium). Þessa þróun má að líkindum rekja til
hins þykka, grófa gjóskulags sem barst yfir svæðið í Kötlugosinu árið
1357. Gróf leiki lagsins hlýtur að hafa gert það afar lekt og hefur það án efa
valdið umtalsverðri þornun sets í yfirborðslögum og veitt vatni úr þeim
setlögum mýrarinnar sem síðar hlóðust upp. Hækkandi hlutfall starafrjóa
og áþekkt lækkandi hlutfall grasfrjóa ofan 46 sm (u.þ.b. 1450) bendir þó
til að smám saman hafi dregið úr þessum áhrifum eftir því sem móset
hlóðst ofan á gjóskulagið.
Stóra-Mörk
Frjógreiningin við Stóru-Mörk nær til tímabilsins 500 til 1500 (125-42
sm; Mynd 3). Af sex sýnilegum gjóskulögum var hægt að tengja fjögur við
þekktan aldur eftir að uppruni þeirra var staðfestur með efnagreiningum
(Egill Erlendsson 2007).
Mæling á lífrænu innihaldi bendir til lækkaðs lífræns efnis í setlögum
frá um 117 sm (~700) til landnámsgjóskunnar. Lítilsháttar hækkun á
lífrænu innihaldi er sýnileg á milli 871 og 920 (105,5-103 sm) áður en
augljós merki um mikið jarðvegsrof koma fram ofan Kötlugjóskunnar
frá 920 (ofan 98,5 sm). Þar lækkar hluti lífræns efnis niður í um 10% en
rís svo samfellt upp að 85 sm (~1080) þar sem jafnvægi næst í um 25%.
Gildi segulviðtaks endurspegla í stórum dráttum það sem lesa má úr
mælingum á lífrænu efni, þar sem hækkuð gildi má túlka sem merki um
aukinn aðf lutning jarðvegs í mýrina. Fyrir landnám geta breytileg gildi
á lífrænu efni stafað af breytilegum lífmassa, sem fyrst og fremst stjórnast
af loftslagi, sem einnig getur skýrt breytileika í rofi jarðvegs. Eldsumbrot
geta líka haft áhrif á jarðvegsrof (sbr. Guðrún Gísladóttir o.f l. 2010). Þær
miklu breytingar sem greina má í setefnum eftir landnám verður hins
vegar að rekja til áhrifa mannvistar, enda benda rannsóknir, sem gerðar
hafa verið á loftslagi síðastliðinna 2000-3000 ára, til að það hafi verið
fremur milt um landnám og á fyrstu öldum eftir það. Vísbendingar um
upphaf versnandi loftslags á sögulegum tíma, eða upphaf „litlu ísaldar“,
eru hins vegar nokkuð á reiki, leika á bilinu 1250-1500 (t.d. Jón Eiríksson
o.f l. 2006; Gathorne-Hardy o.f l. 2009; Áslaug Geirsdóttir o.f l. 2009).