Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Qupperneq 155

154 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Hér er sennilega ekki um forskála að ræða, heldur eitthvað sem svipar
til jarðhúsa, leyniganga sem koma upp í rúmstæði. Í Svarfdæla sögu var
Þorsteini „göng kunnig. En leið hans lá um eldhúsið þar“.55 Óljóst er
um hvers konar göng er hér að ræða en orðalagið bendir til einhvers
konar leyniganga. Í Valla-Ljóts sögu fer það hins vegar ekki á milli mála.
Ljótur er var um sig, en Narfa í liði árásarmanna eru „kunnug öll göng
og leynivegar“56 frá bænum. Hér er því augljóslega um undankomuleiðir
að ræða. Þessi orðanotkun vekur spurningar. Er einhver munur á þessum
göngum og þeim jarðhúsum með gangalagi sem lýst hefur verið hér að
framan? Valla-Ljóts saga er elst þessara sagna, sennilega skrifuð á árabilinu
1220-40.57 Handritsgeymdin er hins vegar mjög slæm. Sagan er eingöngu
varðveitt í pappírshandritum og eru þau elstu frá 17. öld. Þorláksbók
(ÁM 496, 4to) var skrifuð fyrir Þorlák Skúlason Hólabiskup um 1640
en Jónsbók (ÁM 161, fol.) skrifuð af Jóni Erlendssyni í Villingaholti um
miðbik 17. aldar. Öll önnur handrit eru runnin frá þessum uppskriftum.
Þorláksbók og Jónsbók eru hins vegar komnar frá mjög afbakaðri uppskrift
sögunnar.58 Grettis saga er sennilega sett saman á árunum 1310-20, en
sagan er varðveitt í skinnhandritum frá 15. öld.59 Hin varðveitta Svarfdæla
saga er sennilega skrifuð með hliðsjón af eldri Svarfdæla sögu frá miðri 13.
öld, en sögunni hefur verið mikið breytt og hún í raun endurgerð á 15.
öld að smekk samtímans. Nú er aðeins varðveitt eitt skinnblað úr henni
frá 15. öld, en að öðru leyti er hún aðeins til í pappírshandritum sem öll
eru runnin frá ofangreindri Jónsbók (ÁM 161, fol.). Frumrit séra Jóns
hefur verið mjög úr lagi fært.60 Það er því ekki úr vegi að spyrja hvort
orðalagsmunurinn kunni að skýrast af þessu. Menn fara hugsanlega ekki
að nota orðið göng fyrr en á síðmiðöldum, á tíma sem sambærileg jarðhús
eru hugsanlega löngu komin úr notkun. Hugsanlegt er einnig að notkun
orðsins haldist í hendur við þróun torfbæjarins, en á síðmiðöldum koma
fram fyrstu vísar að gangabæjum.
Dæmin eru ekki mörg og þögn Sturlungu um jarðhús þarf ekki að
merkja að þau hafi ekki tíðkast á 13. öld. Þörfin fyrir undankomuleiðir
var vissulega fyrir hendi. Höfundar Íslendingasagna á Sturlungaöld greina
frá varnarmannvirkjum sem hugsanlega hafa verið í notkun í samtíma
þeirra og jafnvel á fyrri öldum, meðan Íslendingar bjuggu í þjóðfélagi
án miðstjórnar og menn gátu átt von á árásum þegar minnst varði. Flest
jarðhúsin í miðaldaritum eru leynigöng eða fylgsni. Gjarnan eru jarðhúsin
grafin frá árbakka og koma upp í lokrekkju inni í skála. Einnig eru dæmi
um árásargöng og dýf lissu. Í heimildunum er gerður greinarmunur á
jarðhúsum og forskálum þó að hvort tveggja séu göng og forskálarnir séu