Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Blaðsíða 156

ÍSLENSK JARÐHÚS 155
niðurgrafnir líkt og jarðhúsin. Munur þeirra felst einkum í því að forskálar
eru sjáanlegir á yfirborði þar sem þeir hafa staðið upp úr jörðu að einhverju
leyti, voru hlaðnir upp og hafa timburgrind og þekju. Erfitt er að fullyrða
hvort hleðslan skeri úr um það hvort um jarðhús er að ræða eða forskála
eða hvort greinarmunurinn stafi af því hvort mannvirkið hafi timburgrind
eða ekki. Varðkonan við jarðstofu Magnúsar berfætts hljóp af húsinu, en
ekki ofan af því eða niður af því og gæti það bent til þess að jarðstofan
hafi verið algerlega niðurgrafin og hugsanlega ekki með neina hleðslu eða
timburgrind. Hin niðurgröfnu hús sem víða finnast á landnámsbýlum á
Íslandi sams konar þeim sem rannsökuð voru í Hvítárholti og Hrafnseyri,
höfðu timburgrind og hafa sennilega að einhverju leyti staðið upp úr
jörðu. Þau eru því annarrar gerðar en jarðhús þau sem lýst er í fornum
ritum. Forskálar þjóna e.t.v. fyrst og fremst sem skjól gegn veðri og vindi
og tengja saman byggingar. Þeir gátu einnig haft varnarþýðingu þar sem
þeir tengdust vígiskirkjugörðum og kirkjum.
Vitnisburður fornleifafræðinnar
Jarðhús á Keldum á Rangárvöllum
Sumarið 1932 var grafið fyrir kamarsþró rétt sunnan við skálann á Keldum.
Öllum að óvörum var komið þar niður á jarðgöng á um 2 ½ metra dýpi.
Skúli Guðmundsson, þáverandi bóndi á Keldum og síðasti ábúandinn í
gamla bænum, hefur snemma gert sér ljóst að í Keldnabænum væru fólgin
einstök menningarverðmæti. Hann safnaði miklum fróðleik um einstök
hús bæjarins og sögu þeirra. Sjálfur hélt hann nokkurs konar viðgerða- og
framkvæmdaannál um öll mannvirki á Keldum, sem hann kallaði Smæsta
smátt, og safnaði í hann öllum fróðleik sem hann komst yfir. Annállinn
nær aftur til búskaparára föður hans og spannar tímann frá um 1850-1940.
Faðir hans, Guðmundur Brynjólfsson, hóf búskap á Keldum árið 1833 og
er heimildarmaður um margt. Sjálfur var Skúli fæddur árið 1862 og dó
árið 1946 og bjó hann alla tíð á Keldum. Þjóðminjasafnið eignaðist bæinn
að honum látnum árið 1947. Smæsta smátt er ekki dagbók í venjulegum
skilningi, sem færð var daglega eftir því sem atburðir gerðust, nema þá að
takmörkuðu leyti. Ritið hefur orðið til á fjórða áratugnum og sennilega
hefur Skúli skrifað mest í kringum 1940. Það er því e.t.v. réttara að
kalla ritið annál, þar sem Skúli rif jar upp byggingarsögu bæjarins og
styðst hugsanlega við einhverja minnispunkta, en vísar einnig í ýmsa