Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 61

60 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Þannig var hjáleigan Borg á Barkarstöðum í Fljótshlíð talin reist þar
sem áður var brúkuð fjárborg.13 Borgarkot, sem var hjáleiga Miðdals í
Mosfellssveit var sögð reist á fornu fjárborgarstæði14 og Másstaðabyrgi
var heiti á gamalli fjárborg í landi Hofstaða í Miklaholtshreppi.15 Þetta
gefur til kynna að f járborgir hafi verið þekktar nokkru áður en þeir
félagar gerðu víðreist, sennilega á 17. öld og er að auki vísbending þess að
sumir bæir með orðliðinn borg í nafni sínu kunni að vera reistir á gömlum
fjárborgarstæðum þótt ekki sé hægt að útiloka að um örnefnaskýringar
sé að ræða.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson geta um fjárborgir í Skaftafellssýslum
um miðbik 18. aldar og hæla þeim nokkuð:
Fjárborgir kallast strýtulaga skýli, hlaðin úr torfi og grjóti. Eru
þau kringlótt að lögun og dyr á þeim niðri við jörðu, svo lágar,
að maður getur aðeins skriðið inn um þær, en í toppi borgarinnar
er gat eða ljóri. Á Síðunni og víðar láta menn fé liggja í borgum
þessum í stað f járhúsa, einkum útigangsfé, og þrífst það miklu
betur með þeim hætti. Stærð borganna er mismunandi, en hæðin
4-6 álnir. Á Síðunni hefir jarðeldurinn sums staðar skapað lík
skýli. Eru það holar hraunhvelfingar. Þegar þær eru notaðar fyrir
fjárbyrgi, er brotið gat á hlið þeirra, og það er vafalaust, að menn
hafa tekið sér þessar hraunhvelfingar til fyrirmyndar, er þeir tóku
að gera fjárborgirnar.16
Í sömu heimild er minnst lauslega á að fé þrífist mjög vel í hellum og stórum
fjárborgum á Rangárvöllum en ástandið í Árnes- og Rangárvallasýslum
er þó almennt ekki beysið. Fé fellur þar oft hundruðum saman á vetrum,
hirðingarlaust á útigangi.17 Ekki er einsdæmi að menn finni samsvörun
milli eldvarpa og fjárborga eins og Eggert og Bjarni, því hið sama gerði
Sveinn Pálsson í skýrslu um Mývatnselda nokkrum áratugum síðar.
Hann lýsir atburðarásinni svo: „Á mörgum stöðum uppkomu nú smærri
eldvörp eða borgir í hrauninu sjálfu, sem á eptir verða sem uppmjó, stærri
og smærri fjárbyrgi, kringlótt í lögun, hol að innan og glasseruð með
allra handa myndum og sléttu steingólfi að neðan og dyrum á sumum
einhversstaðar út úr sjer.“18 Í ferðabók sinni getur Sveinn auk þess um
fjárborgir í Skaftafellssýslu og Landeyjum.19 Fjárborgir eru raunar eina
húsaskjólið fyrir fé sem Sveinn minnist á og vekur það upp nokkrar
spurningar, t.d. má velta fyrir sér hvort þær hafi verið nýjung í hans augum
eða jafnvel hið gagnstæða, að þær hafi verið orðnar sjaldgæfar.