Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Side 40

GRÓÐURFARSBREYTINGAR Á ÍSLANDI VIÐ LANDNÁM 39
Þær umtalsverðu breytingar, sem koma fram við mælingar á lífrænu
efni og segulviðtaki við Stóru-Mörk, má einnig sjá í mælingum á hraða
setmyndunar en hún nær tvöfaldast eftir 920, fer úr 0,49 mm/ár milli 500
og 871, í 0,97 mm/ár milli 920 og 1500 (gjóskulög fráreiknuð). Þetta er í
góðu samræmi við fyrri rannsóknir sem benda til mjög aukins jarðvegsrofs
strax í kjölfar landnáms á Eyjafjallasvæðinu og er jafnan skýrt þannig að
um áhrif beitar sé að ræða (Dugmore og Buckland 1991; Dugmore og
Erskine 1994).
Öfugt við það sem kom fram við Ketilsstaði benda frjógögnin eindregið
til að skóglendi með birki og víði hafi verið ríkjandi við Stóru-Mörk fyrir
landnám. Mjaðjurt (Filipendula ulmaria) og hvannir virðast hafa verið þar
áberandi líka. Hátt hlutfall frjókorna af viðarplöntum, sér í lagi milli 600
og 800, bendir til þess. Breytileika í hlutfalli birki- og víðifrjóa hafa Egill
Erlendsson og Edwards (2009) rakið til áhrifa loftslags á frjóframleiðslu
mismunandi tegunda en greiningar á bjöllum og plöntuleifum frá Stóru-
Mörk benda til að þar hafi skóglendi með bæði birki og víði þrifist samfellt
frá 500 til 871 (Vickers o.f l., grein í undirbúningi).
Líkt og við Ketilsstaði virðast gróðurbreytingar fyrst eftir landnám
(105,5-103 sm; 871-920) takmarkaðar. Ólíkt því sem vænta má hækkar
hlutfall birkifrjóa á þessu tímabili en um 900 (~104 sm) fellur hlutfall
frjókorna af víði og kemur það vel saman við bjöllugreiningar sem benda
til að einstaklingum af tegundum sem háðar eru víði hafi fækkað milli 871
og 920 (Vickers o.f l. óbirt grein). Hér kemur upp sama vandamál og við
Ketilsstaði: Hvenær má túlka gögn af þessu tagi á þann hátt að varanleg
búseta á viðkomandi bæ sé hafin? Fáeinar breytur sem kunna að benda
til mannvistar gera vart við sig milli 871 og 920. Þar má nefna smásæjar
viðarkolaagnir í sýnunum sem skráðar voru í hverju hlutsýni á þessu bili
(alls 10 hlutsýni milli 105,5 og 103 sm). Þessar kolaagnir gætu átt uppruna
sinn í framleiðslu viðarkola á svæðinu, sem virðist hafa verið ákaft stunduð
á þessum tíma (Church o.f l. 2007), og þurfa því ekki að vera vísbending
um brennslu tengda búsetu á Stóru-Mörk. Frjókorn af bygg-gerð koma
fyrir milli 871 og 920 en þau fundust einnig neðan landnámsgjóskunnar
og telja Egill Erlendsson og Edwards (2009) líklegra að þau komi frá
melgresi fremur en byggi.
Það er ekki fyrr en ofan Kötlugjóskunnar frá 920 (98,5 sm) sem
frjógögnin taka á sig þá mynd sem búast má við í tengslum við landnýtingu.
Frjókorn af viðarplöntum falla þar hratt, graslendi verður ríkjandi og
jarðvegsf lutningur til mýrarinnar eykst. Hér á þó eftir að taka með í
reikninginn hugsanleg áhrif gjóskunnar frá 920 sem er fremur þykk við