Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Blaðsíða 166

ÍSLENSK JARÐHÚS 165
Kristján Eldjárn lauk þeirri rannsókn árið 1958 og stóð þá jafnframt fyrir
endurgerð þeirra. Tvö f lóruð lög fundust í göngunum og taldi Kristján
það yngra hafa tilheyrt kirkju Brynjólfs biskups Sveinssonar. Þau göng
hafa verið í notkun allt til ársins 1785, eða þar til hús Skálholtsstaðar ásamt
göngunum voru seld á uppboði. Taldi Kristján að göngin hefðu sennilega
verið rif in f ljótlega eftir það til að nýta úr þeim timbrið. Göng þessi
voru um 18 metra löng og hefur gangagólfið verið um 110-130 sm neðar
en kirkjugólfið. Hæð þeirra telur Kristján sennilega hafa verið á bilinu
135-150 sm en breidd þeirra varla meira en 1 metra. Við gangaendann
voru moldarþrep upp í kirkju og benti ekkert til að verið hefðu steinþrep
eða tréstigi.78 Undir þessari hellulögn fannst annað hellulag og hafa þau
göng verið í notkun fram á 17. öld og heyrðu til dómkirkjubyggingu
Ögmundar biskups. Hér var einnig hægt að fylgja gólfinu um 18 metra.
Göng þessi voru nokkru breiðari, um 1,25 metrar. Í botninum fyrir miðju
var lokræsi sem tekið hefur við jarðvatni. Ganganna er getið í tengslum við
staðarbrunann árið 1630 og ennfremur í virðingu staðarins frá 1541. Engar
heimildir eru til frá 14. eða 15. öld. Ekki er vitað um f leiri gólf lög undir
eldra hellulaginu, enda hefur lítið verið rannsakað undir því, þar sem það
var látið halda sér vegna endurgerðarinnar árið 1958. Snið var þó tekið í
göngunum og var þar að finna allþykkt mannvistarlag undir hellulaginu,
eða 40 sm þar til komið var niður í óhreyfð jarðlög. Veggir ganganna voru
hlaðnir úr grjóti og e.t.v. torfi efst. Uppgerðin var með bitum sem sátu
á vegghleðslunni, dvergum, ás og röftum. Kristján telur ekki ólíklegt að
göngin í Skálholti séu jafn gömul dómkirkjunni. Hér gæti því verið um
sama forskála að ræða og getið er um í Sturlungu, enda getur lýsingin vel
átt við hin varðveittu göng. 79 Í virðingunni frá 1541 er þetta kallað göng
en á 17. öld og síðar gengu þau undir nafninu undirgangur. Ekki er hægt
að útiloka að hér sé um mismunandi byggingar að ræða frá mismunandi
tímum. Hitt er þó líklegra að orð þessi séu höfð um samskonar mannvirki.
Forskálar þessir hafa hugsanlega verið til að veita klerkdómi landsins
nokkurt skjól gegn veðri og vindi. Á ófriðartímum hafa slíkir forskálar
þjónað vel sem skjól gegn vopnum, á f lótta manna úr bæ í kirkju.
Varnargildi slíkra ganga er ótvírætt, þó að hér sé ekki um nein leynigöng
að ræða, þar sem um þau mátti fara óhultur úr bæ í griðin og til virkis.
Spyrja má hvort forskálarnir hafi ekki tengst kirkjugörðunum sérstaklega
sem virkjum. Árið 1242 fór Þórður kakali með her manns að staðnum í
Skálholti og höfðu bændur, sem sagan segir að hafi verið nær sex hundruð,
búið um sig í kirkjugarðinum í Skálholti.80 Í Evrópu eru dæmi þess að
kirkjugarðar og kirkjur væru notaðar sem virki81 og spyrja má hvort slíkar