Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Blaðsíða 203
202 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
valin með minningu hins látna í huga, eða jafnvel til þess að friða hann
og varna því að hann gengi aftur með ófriði.46 Það er einnig vel mögulegt
að allir eða margir þættir hafi verið samverkandi og haft áhrif á það hvað
var lagt í gröfina og hvernig.
Tengslin á milli manna og hluta (eða dýra) eru f lókin og hafa oft
verið látin afskiptalaus í fornleifafræði sem öðrum vísindum. Það er
hins vegar erfiðara þegar kumlin eiga í hlut, þar sem þessi tengsl verða
bókstaf lega áþreifanleg í samofinni einingu manna, hluta og dýra. Þótt
ekki sé unnt að fullyrða að þessi framsetning endurspegli tengsl sem voru
til staðar fyrir greftrunina þá má, eins og Julian Thomas47 heldur fram,
fullyrða að hún skapi tengsl á milli eininganna. Þetta á ekki síst við í
tilfelli kumlanna þar sem ganga má út frá því að framsetningin hafi orðið
til við nokkurskonar sviðsetningarathöfn (e. performative practice). Það
sem einkennir kumlið og greinir það frá kristinni gröf er ekki aðeins
haugféð heldur einnig sjónræn framsetning þess í tengslum við líkama
hins látna. Sá greftrunarsiður sem við búum allf lest við í íslensku samfélagi
í dag einkennist m.a. af því að við sjáum sjaldan hinn látna og oft sjáum
við jafnvel fátt sem minnir á hann. Þetta hefur án nokkurs vafa áhrif á
það hvernig við upplifum athöfnina og þau hugrenningatengsl sem hún
vekur. Það verður að teljast líklegt að kumlið hafi verið opið og innihald
þess sýnilegt á meðan á greftruninni stóð. Með því hefur „sviðsetningin“
skapað (nýtt) samhengi á milli hlutanna í augum þeirra sem á horfðu.
Eins og Howard Williams48 heldur fram hefur grafarmengið (e. the grave
collective), samsett úr líkama hins látna, dýrum og gripum, myndað
táknrænan texta (e. symbolic text) en lestur hans, eða túlkun, hefur verið
mikilvægur hluti trúarathafnarinnar, sem og fyrir myndun félagslegs
minnis (e. social memory) á meðal viðstaddra.
Ef við lítum t.d. á kumlin í Traðarholti (Kt-25:2-4), á Ytra-Garðshorni
(Kt-87:3) (sjá mynd 1), í Brimnesi (Kt-89:2 og 4) við Dalvík og á
Sílastöðum (Kt-98:1 og 4) (sjá mynd 3) þar sem maður og hestur hvíla í
mikilli nánd í óskiptri gröf, eða hesturinn jafnvel ofan á fótum mannsins
eins og í kumli 2 í Brimnesi, er ómögulegt að líta framhjá tengslunum
á milli manns og dýrs. Máttur framsetningarinnar gefur til kynna að
hvorki tilviljun né efnahagslegar aðstæður hafi ráðið því að dýrið var
lagt í gröfina né heldur hvernig það var gert. Í þessum tilfellum má í
bókstaf legri merkingu segja að maður og dýr skapi eina líkamlega heild
– séu eitt – og upplifunin er sú að það hafi jafnvel verið tilgangurinn að
miðla nákvæmlega þessari einingu. Það gefur auga leið að upplifunin
hefði verið allt önnur, eða „ófullkomin“, hefði annan hlutann vantað. Ef