Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Blaðsíða 65
64 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
lýsti síðar á sama svæði, langar tóftir og afar mjóar, garðalausar. Mokað
var út úr þeim jafnóðum og söfnuðust oft upp miklir sand- og taðhaugar
á skömmum tíma. Þá mun hafa verið venja að taka niður þakið, gera nýja
tóft til hliðar við þá gömlu og þekja hana. Heimildarmaður Guðmundar
hefur bent honum á að raðir af slíkum tóftum séu víða hlið við hlið á
Melrakkasléttu.29 Í lok 19. aldar ferðaðist Daniel Bruun víða um Ísland og
kynnti sér fornar byggingarhefðir. Í umfjöllun um þaklaus hús minnist
hann á tvær gerðir fjárborga:
Hér er átt við hinar kringlóttu f járborgir, sem mest er af á
Suðvesturlandi, en þar gekk féð fyrrum úti allt árið en leitaði skjóls
í fjárborgunum í illviðrum. Einfaldastar eru skjólborgirnar, sem
opnar eru að ofan, en hinar fullkomnari eru hlaðnar saman í eins
konar hvelfingu, með loftgat á toppnum, sem hægt var að loka.
Borgirnar eru hlaðnar úr torfi eða grjóti, en hvort sem er, gengur
efra lag alltaf ögn lengra inn í borgina en hið neðra, þar til allt nær
saman og lokast í toppnum.30
Þá segir Bruun frá kringlóttum fjárborgum á Reykjanesskaga sem voru
ýmist opnar eða hlaðnar saman í toppinn. Uppruna byggingarstílsins telur
hann mega rekja til Hjaltlands og Írlands.31
Með tilkomu búnaðarrita á síðari hluta 19. aldar fæst nokkuð nýtt
sjónarhorn á meðferð og aðbúnað fjár, en þar var yfirleitt lögð áhersla
á að fóður væri til handa öllum búfénaði og ekki treyst á útigang einan
og sér. Dýraverndarsjónarmið voru komin til sögunnar og ekki lengur
talið eðlilegt að afföll yrðu af fé, jafnvel í slæmu árferði. „Að gefa á gadd“
þótti ekki viðunandi. Urðu þá fjárborgir hjá sumum tákn um fremur illa
meðferð á fénaði, enda virðist hafa verið algengt að því fé sem haft var á
borgunum hafi ekki verið ætlað fóður nema að takmörkuðu leyti enda
óhentugt að gefa í þeim ef marka má orð Hastfers um 100 árum fyrr. Í
Búnaðarriti 1893 segir Sæmundur Eyúlfsson:
Það er margt, sem bendir til þess, að meðferð á kvikfje hafi aldrei
verið svo ill sem hún var orðin á síðara hluta 18. aldar og fyrra hluta
þessarar aldar. Þá var það mjög títt á suðurlandi, að engin hús voru
til fyrir fullorðið f je nema fjárborgir; þar var fjenu hleypt inn í
stórhríðum. Þá er langvinnar hagleysur gengu, og bersýnilegt var,
að fjeð mundi deyja úr hungri, væri því engin björg veitt, var því
gefið hey einhversstaðar úti á klakanum. – Því var „gefið á gadd“.32