Són - 01.01.2010, Side 145

UM FORMGILDI OG TÁKNGILDI ÍSLENSKRA LJÓÐSTAFA 145
margbrotin í formi, var þáttur ljóðstafanna í að skilgreina háttinn hlut-
fallslega minni en í edduhátt unum.
Hvað sem þessu líður er staðreyndin sú, að ljóðstafasetning hélt
velli í flestum þeim bragformum sem tekin voru upp hér á landi á
miðöldum, oft að erlendri fyrirmynd að talið er. Þannig voru þeir
teknir inn í hrynhendan hátt, og í formum sem flokkast sem runhend -
ur (og eru raunar býsna margbreytileg hvað línulengd og hrynjandi
snertir) eru ljóðstafir settir reglulega. Fljótlega mynduðust venjur um
það hvar stuðlar gátu staðið í fjögurra risa línum (saman borið við
þriggja risa línur í dróttkvæðum). Reglan varð sú að annar stuðullinn
átti að standa í þriðja risi ferkveðinnar frumlínu, en hinn gat verið í
hvaða annarri kveðu sem var. Þetta hefur einnig verið orðað svo að
ekki megi vera of langt milli ljóðstafa og að ekki standi báðir stuðlar
í lágkveðu. Svo virðist sem þessar reglur um staðsetningu stuðlanna í
ferkveðnum frumlínum hafi mótast þegar hrynhendan kom til sög -
unnar.16
Líkt og í hrynhendu urðu ljóðstafir óaðskiljanlegur þáttur í rímna -
háttum eins og ferskeytlu, þótt önnur formmeðul væru ekki síður
áberandi, eins og í dróttkvæðunum. Og tengsl stuðlanna við hryn -
rænan styrk máls eða brags eru hér heldur ekki eins greinileg og í
edduháttunum. Þannig er í rímum tekið að stuðla á tiltölulega veikum
orðflokkum, eins og í þessu dæmi úr Bósa rímum (frá um 1500):
(2) Frillu borinn sem fræðin tjá
frá eg hann Sjóður heitir17
Hér er höfuðstafur á sagnmyndinni frá sem er tiltölulega merkingar-
laus og mætti flokkast sem hjálparsögn. Þessi losun á tengslum ljóð -
stafa við bragstyrk og málstyrk atkvæða verður enn meira áber andi
þegar fram í sækir. Þannig er það t.d. í Passíusálmum Hallgríms
Péturssonar. Í sálmunum úir og grúir af dæmum þar sem stuðlað er á
orðum sem hljóta að hafa verið áherslulítil. Nokkur dæmi eru sýnd
hér á eftir úr níunda Passíusálmi:18
(3) Án drottins ráða er aðstoð manns
í öngu minnsta gildi. (9:2)
16 Sjá Ragnar Inga Aðalsteinsson (2010: 47–53).
17 Bósa rímur (1974:39).
18 Hallgrímur Pétursson (1995:64–66).