Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2015, Page 4

3
Ritið 1/2015, bls. 3–8
Merkingarheimar íroníunnar
Íroníu má í stuttu máli lýsa sem misræmi á ytri og eiginlegri merkingu;
á því sem sagt er og raunverulega meint. Öðrum þræði er íronía, eins og
hvers kyns kímni, eitt meginform mannlegrar reynslu sem snertir flesta
fleti lífs okkar og samskipta. Í eðli sínu er hún óræð og ekki hlaupið að því
að festa hönd á merkingu hennar. Sem þema þessa heftis lætur hún heldur
ekki auðveldlega að stjórn. Þrátt fyrir einlægan ásetning ritstjóranna að
finna heppilega þýðingu á hugtakinu sem alþjóðlega er þekkt sem íronía,
hefur það ekki tekist. Ástæðan er ekki sú að það vanti orð á íslensku til
að tjá íroníu. Til eru fjölmörg orð sem hvert um sig eru í ýmsu samhengi
prýðileg þýðing, en það breytir ekki því að hver tilraun til þýðingar felur
í sér nýja merkingarauka og óvænt blæbrigði. Það er eins og þýðandinn
missi stjórn á merkingunni og þess vegna er erfitt (eða jafnvel vonlaust) að
losa sig með öllu við hið upphaflega útlenda orð. Þannig hefur algengasta
þýðing hugtaksins íronía í þessu hefti endað í orðinu „íronía“. En, eins og
titill heftisins ber með sér, koma mörg önnur orð einnig við sögu í þeim
greinum sem hér birtast.
Margir deila því innsæi að íronía sé einhverskonar háð eða hæðni og
þess vegna hefjist leitin að heppilegri þýðingu á orðum sem hafa hæðni að
baklið: Kaldhæðni kemur fyrst upp í hugann, næst ef til vill hið skemmtilega
orð launhæðni sem finna má í íslenskri þýðingu á verki Sørens Kierkegaard
Uggur og ótti en er annars sjaldséð. „Launhæðni“ hefur verið haft yfir það
að fela afstöðu sína og leggja áherslu á hana á sama tíma og þá með orðum
eða æði sem virðast fela í sér einhverskonar gys, skop eða kímni. Í þá átt
benda líka orð eins og yfirvarp, látalæti og ólíkindi sem einnig hafa verið
taldar mögulegar þýðingar á hugtakinu íronía. Annað orð vísar í allt aðra
átt. Það er tvísæi sem sniðgengur kímni með öllu en leggur áherslu á það
einkenni íroníunnar að birta með einhverjum hætti tvennskonar sýn á
hlutina – án þess þó að stigskipta eða gera upp á milli. Tvísæi tjáir ákveðna
bókstafsnálgun á íroníuhugtakið – ef til vill nákvæmari en aðrar tilraunir
og þess vegna góð til síns brúks í vissu samhengi en takmarkandi í öðru