Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2015, Qupperneq 27

26
Skarphéðinn sem furðu veraldarvanur heimsmaður sem er samt býsna
heilsteyptur.59 Hann hegðar sér yfirleitt samkvæmt sömu reglu og getur
ekki annað en verið hann sjálfur í hvaða kringumstæðum sem er. Þannig
er hann laus við tvöfeldni þrátt fyrir tvísýnarlist sína. Þetta kann að vera
grundvallaratriði í skilningi á tvísæinu: það þarf ekki að merkja óheil-
indi eða svik og ef til vill ekki einu sinni flótta. Vitaskuld veitir tvísæið
Skarphéðni ákveðna fjarlægð frá þeim voveiflega heimi og örlögum sem
honum eru sköpuð en þessi fjarlægð er honum – og þá ef til vill manninum
yfirleitt – nauðsynleg til að vera hann sjálfur í hörðum heimi. Í því ljósi
mætti einnig skoða þá algengu hugmynd að það lýsi hálfu meiri grimmd
en ella að ofbeldi og hlátur fari saman. Er Skarphéðinn sadisti vegna þess
að hann glottir og er íronískur í tengslum við ofbeldi? Eða er hér aðeins
á ferð ein aðferð til að eiga við hörku og sársauka heimsins? Í kjölfarið
má spyrja sig hvort hin íroníska fjarlægð feli í sér gagnrýni á það tiltekna
samfélag sem Skarphéðinn er staddur í eða hvort hún sé frekar tilvistarleg í
grundvallaratriðum. og um leið er áhugavert að velta því upp hvaða aðrar
leiðir séu til fyrir þann sem leitar útgöngu úr þeim erfiða heimi sem mað-
urinn þarf að glíma við.60
Eins og nefnt var hér að framan er sú samstaða sem tvísæið skapar
með Skarphéðni og áheyrendum sögunnar tvöföld. Ekki aðeins standa
þeir með honum þar sem hann hegðar sér eins og áheyrandi, um leið
sýnir hann söguhlýðendum virðingu og samstöðu. Persónan (sem fulltrúi
söguhöfundar) tekur þátt í samsæri með söguhlýðendum sem hefur þau
þversagnakenndu áhrif að auka í senn nálægð og fjarlægð sögunnar. Með
því að standa utan sögunnar krefst Skarphéðinn samúðar okkar og dregur
okkur þannig inn í hana. En um leið höldum við tvöföldu sjónarhorni á
hana, utan og innan hennar í senn.
Greining á orðræðu Skarphéðins og tvísæi hans sýnir glöggt hvernig
þessi þekkta Íslendingasagnapersóna, sem er ekki aðeins garpur heldur
líka „pönkari“ síns tíma og hefur náð að höfða til áheyrenda á 20. og 21.
öld ekki síður en á miðöldum, er í raun sköpuð í sinni eigin íronísku orð-
59 Hér erum við Miller sammála (‘Why is Your Axe Bloody?’, bls. 236–37): „The irony
is that it was his good behaviour that was so unnerving. He did not throw tantrums
[…] His very restraint was more menacing than reassuring.“
60 Hver veit nema Steinn Steinarr hafi skynjað tilvistartvísæið í persónu Skarphéðins
þegar hann segir hann hafa leitað „útgöngu í máttvana skelfingu deyjandi manns“
(í „Skarphéðinn í brennunni“ í Ljóðum árið 1937)?
ÁRMAnn JAKoBSSon