Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2015, Side 152

151
Meðal annars út af dæmum á borð við draum Kekules hafa vísindaheim-
spekingar haft fremur lítið að segja um uppgötvun vísindakenninga. Þeir
hafa margir hverjir litið svo á að uppgötvanir stjórnist af tilviljanakennd-
um og oft órökréttum hugdettum sem hafa lítið með réttnefnd vísindi að
gera. Það má vissulega til sanns vegar færa að uppgötvun vísindakenninga
ræðst ekki alltaf af rökum, en á hinn bóginn er ljóst að slíkar uppgötvanir
eru ekki alveg jafn stjórnlaust fyrirbæri og sumir vilja vera láta. Þetta sést
meðal annars á því að einhvern veginn tekst vísindamönnum æði oft að
láta sér detta í hug tilgátur sem síðar reynast í samræmi við forsagnir og
athuganir. Ef slíkar tilgátur væru einungis tilviljanakenndar hugdettur ein-
stakra vísindamanna ættu forsagnir og athuganir ekki að staðfesta slíkar
tilgátur jafn oft og raun ber vitni. En það er svo sem ekki markmið mitt að
sýna fram á að uppgötvun vísindakenninga sé oft nokkuð röklegt fyrirbæri,
heldur hitt að sýna hvernig skýringareiginleikar geta hjálpað til í upp-
götvunarsamhenginu hjá þeim sem kæra sig um að láta uppgötvanir sínar
stjórnast af rökum yfirleitt.33
Við skulum byrja á að taka dæmi. Það vill svo til að innan Bandaríkjanna
er sterkt tölfræðilegt samband á milli heilsufars og menntunarstigs – þeir
sem eru meira menntaðir eru að jafnaði hraustari en þeir sem eru minna
menntaðir. Hvernig stendur á þessu – hver er skýringin? Athugið að þegar
við veltum þessu fyrir okkur erum við stödd í uppgötvunarsamhenginu
sem Reichenbach nefndi svo, við erum að reyna að uppgötva tilgátur sem
gætu skýrt þetta tölfræðilega samband. Það sem ég vil vekja athygli á er að
í þessu efni getum við spurt okkur spurninga um skýringareiginleika sem
hjálpa okkur áleiðis. Við getum spurt: Er líklegast að skýringin á þessu
sé einföld? Hversu einföld? Er líklegast að hún búi yfir miklum skýring-
armætti? Hversu miklum skýringarmætti? (Við gætum spurt samskonar
spurninga fyrir hina skýringareiginleikana en látum þetta nægja.) Þannig
gætum við til dæmis komist að þeirri niðurstöðu að líklegast sé að skýr-
ingin á tölfræðilega sambandinu milli menntunar og heilsufars sé ekkert
sérlega einföld (vegna þess að lýðfræðileg sambönd eru það sjaldnast) en
33 Í bók sinni setur Lipton einnig fram hugmyndir um hlutverk skýringareiginleika í
uppgötvunarsamhenginu. Hér verður ekki gerð tilraun til að fara ofan í hugmyndir
Liptons, en ég tel að færð hafi verið sannfærandi rök fyrir því að hugmyndum Lip-
tons hvað þetta varðar sé mjög ábótavant. (Sjá Wesley c. Salmon, „Reflection of a
Bashful Bayesian”, Leah Henderson, „Bayesianism and Inference to the Best Ex-
planation“ og christopher Hitchcock, „The Lovely and the Probable“, Philosophy
and Phenomonological Research 74/2007, bls. 433–440.)
TVÖ VIðHoRF TIL VÍSInDALEGRAR ÞEKKInGAR – EðA EITT?