Orð og tunga - 01.06.1998, Qupperneq 16

4
Orð og tunga
Á svipaðan hátt má spyrja ýmissa spuminga um samheitalausnirnar í ÍO, sem oft
koma niður á eiginlegum orðskýringum.
Þegar við búum nú svo vel að eiga sæmilega vandaðar útgáfur fyrir almenning af
Völuspá og Eglu leiðir ekki lengur af sjálfu að í almennri íslenskri orðabók séu skýrð
eindæmi eða fágæt fommálsorð úr þeim textum einsog íviðja eða Ijóðpundarí.
Menn hljóta líka að íhuga hversu langt á að teygja sig í nákvæmum orðskýringum á
ýmsum sérsviðum, til dæmis eðlisfræði eða tölfræði, þegar fyrir liggjasérstök íðorðarit
á þeim sviðum; og hver áhrif það á að hafa á skýringarstefnu bókarinnar að nú er hægt
að ganga að íslenskri alfræðibók á öllum söfnum og fjölmörgum heimilum.
Á þeim tímum að bráðum verður hægt að leita gegnum Netið í Talmálssafni Orða-
bókarinnar er það einnig nokkurt álitaefni hvert gagn er að því fyrir almenna notendur
að IO sé geymsla fyrir fágæt mállýskuorð frá liðnum tímum. Og svo framvegis.
✓
Agallar og misræmi
Ég geri ráð fyrir að flestum sé eins farið og mér gagnvart ÍO, að þykja vænt um hana og
bera virðingu fyrir henni sem gömlum vini og læriföður um leið og gallar hennar stinga
í augu, sífellt verður fyrir margvíslegt ósamræmi í orðavali, uppsetningu og skýringum,
og manni finnst fortíðaráherslurnar þvælast fyrir því markmiði sem bókin á að hafa sem
orðfræðileg skuggsjá nútímafólks.
Auk stöðu 10 í íslenskri orðabókarhefð — tengsla hennar við hinn tvítyngdaBlöndal
til dæmis — felast ástæðurnar fyrir þessum ágöllum ekki síst í þeim bakgrunni sem
hér var reifaður. I bókinni áttu að rætast svo fjölþættar vonir að höfuðverkefni urðu
óhjákvæmilega nokkuð þokukennd og ritstjómarstefnan þessvegna óskýr.
Síðan setti tæknin sín takmörk, og fjárhagurinn: jafnvel 2. útgáfan 1983 er unnin
fyrir tölvuöld, með vinnubrögðum seðlasafnsins þar sem meginreglan var að þræða sig
í gegnum stafrófið, byrja á a og enda á ö, fara svona nokkurnveginn frá abbadísinni
til öxulþungans. Með þeim vinnubrögðum er hættan sú að upp komi hjá vönduðustu
mönnum margvíslegt misræmi, samanber þessi dæmi um orð hliðstæðrar merkingar:
áttróinn l 4, (um bát) sem hefur átta árar alls
sexróinn l: ,v. bátur sexmanna far
tíróinn l d, með tíu árum: t. bátur
fjögramannafar h fjórróinn bátur
tveggjamannafar H farartæki (einkum bátur) sem flutt getur tvo menn
þriggjamannafar h bátur (eða annað farartæki) sem ber þrjá menn
áttæringur -s, -ar k bátur sem er róinn átta árum
feræringur k fjórróinn bátur
sexæringur -s, -ar k bátur með sex árar (...)
tíæringur -s, -ar k (...) bátur sem róið er tíu árum
tólfæringur -s, -ar k 4, bátur róinn tólf árum (sex á borð)
Þessi dæmi eru tekin nánast af handahófi af einu af kjarnasviðum bókarinnar, en harla
mörg fleiri mætti tína til um ósamræmi og byggingarlega ágalla. Það verður hinsvegar