Orð og tunga - 01.06.1998, Síða 35

Jón Hilrnar Jónsson: Glíman við orðasamböndin
23
Orðastæður
I heitinu almenn orðabók er fólgið eins konar andspæni við sérhæfðar orðabækur
og þar með vísbending um að hugsað sé fyrir mörgum og ólíkum notkunarþörfum.
Hlutverk slíkrar orðabókar er t.d. ekki einvörðungu að skýra og skilgreina merkingu
orða og orðasambanda, heldur einnig að sýna hvernig orðin eru notuð og, að einhverju
marki a.m.k., veita beina notkunaileiðsögn. Þetta tvíþætta hlutverk kemur greinilega
fram í ÍO. Þau orðasambönd sem ég hef staldrað við til þessa tengjast fremur fyrrnefnda
hlutverkinu. Þegar síðamefnda hlutverkið er í fyrirrúmi koma annars konar orðasam-
bönd meira við sögu, og þá einkum orðasambönd sem hafa verið kölluð orðastæður
á íslensku (kollókasjónir á erlendum málum). Til glöggvunar má bregða upp nokkrum
dæmum sem sótt eru í 10:
áhrif H (einkum í ft) áorkan: hafa á. á e-n, verða fyrir áhrifum afe-m ...
áhugi K hugur á e-u, vilji til að fást við e-ð: hafa áhuga á e-u (málefni,
starfi), vera fulluráhuga leggja ríkan hug á e-ð ...
ánægður l glaður, feginn, sem unir e-u vel: á. yfir e-u (með e-ð)...
sofa ...S 1 vera í svefni: s.fast, laust; s. eins og steinn (eins og [rotaður]
selur) sofa mjög fast ...
Það sem einkennir þessi orðasambönd og hlutverk þeirra er að þau eru beinlínis þáttur
í lýsingu flettiorðsins sem þau birtast hér undir, og þar er líklegast að notandinn leiti
þeirra, ekki til að fá skýringu á merkingunni, enda er álitamál hvort þörf er á skýringum
við slík orðasambönd, heldur til að glöggva sig á notkun orðsins.
Orðasambönd af þessu tagi eru á víð og dreif í 10 en mikið vantar á að þeim sé
nægilegur gaumur gefinn eða þeim sé markvisst skipað undir þau flettiorð þar sem þau
eiga heima. Og í rauninni er lítill greinarmunur gerður á eiginlegum orðastæðum og
frjálsum samböndum og notkunardæmum sem víða er brugðið upp til stuðnings og
uppfyllingar við merkingarlýsinguna:
frumstæður l óþroskaður, frá upphafstíma, byrjandi: f. skilningur; órækt-
aður, villtur, ósnortinn af siðmenningunni: f. þjóðflokkur
hafa ...s ...1 halda á, bera, vera með: h. hnífí vasanum, h. vettlinga, h.
falleg augu; halda hjá sér, geyma hjá sér, eiga; þú mátt h. afganginn, h. e-ð
ígeymslu ...
Endurbætur á skipan og lýsingu orðasambanda
Hér að framan hef ég reynt að benda á nokkur megineinkenni á stöðu og lýsingu
orðasambanda í ÍO. Ljóst er að ný og endurskoðuð útgáfa orðabókarinnar kallar á
ýmsar úrbætur, ekki síst að því er varðar innbyrðis samræmi í skipan orðasambanda og
framsetningu. Ég ætla að lokum að draga fram nokkur atriði sem ég tel að hafa verði í
huga ef takast á gera orðasamböndum viðhlítandi skil í almennri orðabókarlýsingu.