Orð og tunga - 01.06.1998, Page 37

Eiríkur Rögnvaldsson:
Málfræði í íslenskri orðabók:
Hvernig og til hvers?
1 Inngangur
I málvísindum er hugtakið orðasafn (lexicon) notað yfir þann orðaforða sem við kunn-
um; orðasafn hugans (sjá t.d. Fromkin & Rodman 1993:98). Venjulega er gert ráð fyrir
því að í þessu orðasafni sé varðveitt öll sú þekking sem við þurfum að hafa á einstökum
orðum til að geta notað þau í virkum orðaforða okkar. Það þýðir að við hvert orð þarf
að geyma upplýsingar um hljóðform þess, beygingarflokk, merkingu, og ýmiss konar
setningafræðileg atriði; sem sé allt sem við þurfum að læra sérstaklega um hvert orð.
Þeir þættir sem eru fyrirsegjanlegir út frá almennum reglum þurfa hins vegar ekki
að fylgja hverju orði í orðasafninu. Þannig þurfum við ekki að læra um hvert einstakt
nafnorð að það fái endinguna -um í þgf.ft., því að það er almenn og undantekningarlaus
regla í málinu. Við þurfum ekki heldur að læra um hvert einstakt nafnorð hvort það
getur staðið sem frumlag, andlag, í forsetningarlið eða annars staðar þar sem nafnorð
koma fyrir í setningum. Meginreglan er sú að sérhvert nafnorð getur staðið á öllum
þessum stöðum. Frá því eru hins vegar ákveðnar undantekningar, en þær eru svo fáar
að miklu eðlilegra er að hugsa sér að það séu þær sem við lærum sérstaklega.
Hér er vissulega verið að tala um orðasafn hugans, en ekki prentaðar eða tölvutækar
orðabækur. Þrátt fyrir það er ekki fráleitt að halda því fram að þar gildi að ýmsu leyti
svipaðar reglur. Til að orðabók komi að fullum notum þarf hún að innihalda nægilegar
upplýsingar til að notandanum sé kleift að nota flettiorðin á réttan hátt. Því verður að
spyrja: Hvaða þættir þurfa að koma fram í orðabókarflettu; og hvernig á að setja þá
fram?
I öllum orðabókum er að sjálfsögðu sýnd stafsetning flettiorðanna, og í íslensku
dugir hún oftast til að átta sig á framburði. í þeim tilvikum þegar svo er ekki, t.d. í
tökuorðum sem hafa tvíritað /, sýnir íslensk orðabók (ÍO) framburðinn sérstaklega.
Meginþáttur venjulegra orðabóka er merkingarskýring, og hún er auðvitað fyrirferðar-
mest í 10, en liggur utan umræðuefnis míns. Ég ætla að hins vegar að líta á það hvernig
25