Orð og tunga - 01.06.1998, Síða 70

58
Orð og tunga
eintölu sterkra karlkynsorða; þar yrðu tvímyndir sjálfsagt nokkuð tíðar. Álitamál, sem
snerta beygingu og málvöndun, eru hér sjaldan langt undan, t.d. orðin œr og kýr. Og
hvað um nefnifallsmyndina kúl Sú orðmynd er alþekkt íslensk málvenja og beygist
eins og brú — en hvað gera ritstjórar ÍO við það orð? í ÍO 1983 er orðmyndina kú að
finna sem sérstakt flettiorð en fram er tekið að þetta sé þolfall og þágufall. Orðið hendi
er flettiorð í ÍO 1983 og sagt þgf. af hönd; því er bætt við að hendi geti verið nf. og þf.
en það er merkt með spurningarmerki og „ber“ því „að forðast í íslensku“.
Setningarlegir þættir. Hér kemur ýmislegt til álita en lítum aðeins á eitt atriði:
nokkrar ópersónulegar sagnir og allar þær tilfinningar sem þeim tengjast. Það er einboðið
að taka það fram ef sögn er ópersónuleg (segjum að það sé sjálfgefið að sagnir séu
persónubeygðar). Þá liggur einnig beint við að taka fram í hvaða falli frumlag stendur
þar sem það á við. Hvernig á að fara með þá útbreiddu íslensku málvenju að nota
þágufallsfrumlag með so. langa, vanta o.fl.? Verður hennar að engu getið eða verður
sagt að tvö föll komi til greina? Ef svo fer verður þá þágufallsfrumlagið merkt sem
óvandað mál í því málsniði sem hæfir ritmáli eða formlegu talmáli eða verður notanda
einum látið eftir að velja milli þolfalls og þágufalls? í ÍO 1983 er ekki fullt samræmi
í meðferð þessara sagna. Undir langa er þágufallsfrumlags að engu getið, þar stendur
aðeins: langa, -aði s óp [merkingarskýring] mig langar að fara. Undir vanta er hins
vegar fleira, þar eru bæði föllin sýnd. Þar segir: vanta, -aði s óp [merkingarskýring] e-n
vantare-ð [fleiri upplýsingar] ?með þgf: e-m vantar, mér (þér, honum, henni) vantar.
Ég veit ekki hvort þetta misræmi milli langa og vanta er tilviljun eða ásetningur.
Hvað sem því líður er a.m.k. ljóst að ritstjórinn birtir ekki þágufallsfrumlag með so.
vanta athugasemdalaust. Það er greinilega merkt sem „vont mál, orð eða merking sem
forðast ber í íslensku“. Hvaða leið hentar notandandum best í þessu efni? Á bara að
nefna þolfallið (sbr. langa í ÍO 1983), á að nefna þolfall án athugasemda en þágufall
með athugasemd (sbr. vanta í ÍO 1983) eða á að nefna bæði föllin án athugasemda?
Almennir notendur kjósa eflaust málfarslegar leiðbeiningar um þetta efni, sbr. það sem
fyrr sagði, og þeir vænta þeirra af íslenskri orðabók fyrir almenning. Ég held að það
þjóni kaupendum bókarinnar til dæmis ekki að nefna þágufallsfrumlagið án nokkurra
athugasemda — Svo að ég haldi mig við þetta skýra dæmi. „Þetta stendur í orðabókinni,
ég hlýt að mega skrifa þetta í greininni minni sem ég ætla að birta í blaðinu eða í bréfinu
sem ég þarf að skrifa yfirvöldum.“ Þarna léti ritstjóri hjá líða að geta mikilvægs þáttar
sem takmarkar notkunarsvið orðs eftir málsniði. Vel má vera að ritstjóri hefði áhuga á
því að eyða þeim fordómum sem eru í málsamfélaginu gagnvart þágufallsfrumlagi með
so. vanta, langa og hugsaði sér beinlínis að beita orðabókinni til þess að styðja við þá
notkun í málinu óháð málsniði. Ritstjóri væri þó í raun þar með að vissu leyti að villa um
fyrir lesendum því að fordómar gagnvart þessari málnotkun í ýmsum málsniðum eru í
málsamfélaginu eftir sem áður, a.m.k. á þessari stundu, hvað sem síðar kann að verða.
Sumir telja eflaust hyggilegast að taka einungis fram þolfallið enda gætu notendumir
tekið þágufallsmyndina í flýti sem góða og gilda án þess að átta sig á útskýringum eða
táknum um að það teldist ósiður í mörgum málsniðum að nota þágufallsfrumlag með
so. langa, vanta og fleiri slíkum. En það er hæpið að sneiða skipulega hjá útbreiddri