Orð og tunga - 01.06.1998, Qupperneq 76

64
Orð og tunga
Japan er það hvítur litur sem er tákn sorgar. I Rússlandi er björk táknmynd rússneskrar
náttúru, meira að segja ættlandsins, í öðrum löndum er hún bara tré og ekkert annað.
I rússneskum bókmenntum fyrri aldar var pelargónía (mánabrúður) í gluggakistu tákn
broddborgaralífsins. Ólík dýr eru líka tákn ólíkra eiginleika í ólíkum málsamfélögum.
I Noregi er naut tákn heimsku (han er en premiestut), í Rússlandi er það tákn afls. Hjá
ýmsum þjóðum Afríku er héri tákn visku, hjá okkur og á Norðurlöndum er hann tákn
hugleysis, ragmennsku, heigulskapar, sbr. norsku reddhare.
Þessi flokkun í mismunandi hluti, mismunandi hlutverk hluta og mismunandi tákn-
rænt gildi er sjálfsagt of einföld. Oft eru þessi hugtök tengd saman. Maí er vormánuður
í Evrópu og á öðrum stöðum á norðurhveli, og hann er okkur öllum tákn vaknandi
náttúru. En á suðurhveli er hann haustmánuður og þeir sem þar búa hafa gjörólíkar
tilfinningar í hans garð.
Allt þetta er sagt einungis sem röksemd þess að í allmörgum tilfellum er ekki nóg að
koma aðeins með jafnheiti (þýðingar). Jafnheiti verða að vera með skýringum, annars
fær notandi orðabókar ekki þær upplýsingar sem eru nauðsynlegar til þess að hann skilji
texta og noti orðið rétt.
Svona ‘menningarorð’ eru þó ekki erfiðasta vandamálið við gerð tvímála orðabókar.
I hverju máli eru mörg orð og orðasambönd sem ekkert jafnheiti er um í öðru máli.
Þessi skortur jafnheita er tvenns konar:
í fyrsta lagi er veröldin svo margbreytileg að hana má flokka á ýmsa vegu. Þess
vegna fá sum hugtök nöfn í einu tungumáli og ekki í öðru enda þótt fyrirbrigðið sé að
finna í báðum málsamfélögum. Rússnesku vantar t.d. orð um það sem á íslensku heitir
álegg, á norsku pálegg o.s.frv. En í rússnesku er til orðið rapHHp (reyndar tökuorð úr
frönsku) sem nær yfir allt sem framreitt er með kjöt- eða fiskrétti — kartöflur, grænmeti,
makkarónur o.s.frv. Austurslafnesk mál vantar orð um hugtakið ‘systkin’. Tungumálið
hausa í Vestur-Afríku hefur orðið gungama ‘sterkur og hugrakkur maður’, en við, bæði
Islendingar og Rússar, eigum ekki slíkt orð þrátt fyrir það að slíka menn sé að finna
hjá okkur. í þessu sama afríkumáli er enn fremur til orðið mado sem merkir 'nauðgun
meyjar’ sem við eigum ekki jafnheiti yfir þó að fyrirbærið sé því miður þekkt í löndum
okkar. Svona dæmi er hægt að tína til endalaust.
Annar flokkur orða, sem vantar jafnheiti, er sá sem ekki á sér samsvörun eða
hliðstæðu í menningu annarrar þjóðar. Slík orð eru einmitt oft þýdd eða réttara sagt
útskýrð á ófullnægjandi hátt, jafnvel í mjög góðum orðabókum. í rökfræði höfum við
meginreglur um það hvernig á að skilgreina hugtök. En í orðabókargerð er oft mikil vægt
að taka með þær hliðar hugtaksins sem ekki eru mikilvægar frá sjónarmiði rökfræði,
t.d. lögun, stærð o.s.frv. Hér geta myndir meðal annars hjálpað mikið. Mynd af norsku
stafbúri (stabbur) getur sagt meira en löng skýring (sem reyndar er líka nauðsynleg).
Mér er ánægja að nefna að Sigfús Blöndal, höfundur orðabókarinnar góðu, var með
hinum fyrstu sem notuðu myndir í tvímála orðabók.
Við skulum taka eitt dæmi sem er íslenska orðasambandið að draga sundur. í
Islensk-rússneskri orðabók okkar Arna heitins Böðvarssonar (1962) hljómar rússneska
skýringin svo í íslenskri þýðingu: ‘að flokka sauði eftir eyrnamarki’. Rússneskir not-
endur skilja ekki hvers vegna á að flokka sauði eftir því hvert eymamarkið er svo að
skýringin er þeim lítt skiljanleg. Hægt er að efast um að viðbótarupplýsingar af þessu