Orð og tunga - 01.06.2005, Side 13

Aðcilsteinn Eyþórsson: Hver er kjarni orðaforðans?
11
að uppistöðuna í orðabók. Sá sem ekkert kann í íslensku er ólíklegri til
að nota íslensk-erlenda orðabók en sá sem kannast við þennan grunn-
orðaforða en e.t.v. ekki mikið meira. Sama gildir þótt við grípum til
hugtaka eins og virkur og óvirkur orðaforði sem mikið eru notuð í
tengslum við tungumálakennslu. Virkur orðaforði dæmigerðs íslend-
ings er í besta falli fáeinar þúsundir orða - óvirki orðaforðinn er líkast
til töluvert stærri en á hinn bóginn getur hann verið býsna ólíkur frá
einum manni til annars. Sannleikurinn er einfaldlega sá að við vitum
ekki með vissu hvað orðabókarnotandinn þarf og vill, þótt við þykj-
umst vita hvert móðurmál hans er - rannsóknir á notkun orðabóka
eru af skornum skammti. Það má jafnvel gera því skóna að notendur
orðabóka viti ekki alveg sjálfir hvað þeir þurfa og vilja, kröfur þeirra
mótast trúlega nokkuð af því hvað þeim stendur til boða.
3 Heimildir og aðferðir: seðlasöfn og textasöfn
En víkjum nú að þeim aðferðum og heimildum sem orðabókahöfund-
um standa til boða við að afmarka orðaforða. Hér er í aðalatriðum
um tvo kosti að velja: Annars vegar er hægt að byrja frá grunni og
safna gögnum um raunverulega málnotkun í ræðu og riti; hinn kost-
urinn er að nýta sér gagnasöfn sem til eru. Gagnasöfnin sem til greina
koma eru einkum af þrennu tagi: Orðabækur og orðasöfn, málsöfn
eins og seðlasöfn Orðabókar Háskólans og rafræn textasöfn. Líklega
er algengast að orðabókahöfundar nýti sér báða kostina sem hér voru
nefndir, sæki sér efnivið í tiltækar heimildir en safni sjálfir gögnum til
viðbótar. En það gildir einu hvort menn taka annan kostinn eða báða,
hvort tveggja krefst þess að menn setji sér stefnu eða aðferð til að meta
heimildirnar og/eða safna markvisst.
Gamla aðferðin við efnissöfnun til orðabóka var að orðtaka, lesa
bækur og annað ritmál og skrifa tilvitnanir á seðla sem síðan urðu
efniviður orðabókargreina. Hér kemur til kasta hyggjuvits og dóm-
greindar. Taka þarf ákvörðun um hvaða lesmál á að orðtaka og hvaða
orð eiga að rata á seðlana. Þessi starfsemi virðist ekki hafa lotið mjög
ströngum eða ítarlegum reglum, þar sem á annað borð liggja fyrir
lýsingar á orðtökustefnu fyrir orðabókarverk eru þær jafnan nokkuð
almenns eðlis: Það á að orðtaka bestu bókmenntaverkin, verk bestu
höfundanna, þeirra sem eru til fyrirmyndar um málnotkun. Dagblöð
og tímarit þykir gott að taka með, ekki síst til að tryggja fjölbreytni í