Orð og tunga - 01.06.2005, Blaðsíða 21

Aðalsteinn Eyþórsson: Hver er kjami orðaforðans?
19
leysir orðabókarhöfund ekki undan því að marka sér stefnu, fella
dóma, velja og hafna. Tæknin gefur hins vegar kost á að byggja
ákvarðanir á umfangsmeiri og fjölbreyttari upplýsingum en áður - og
að setja niðurstöðurnar fram á fjölbreytilegri og vonandi notadrýgri
hátt.
Notandinn margumtalaði þarf kannski líka að hugsa sinn gang.
Hann hefur haft sæmilega mótaða hugmynd um hvað orðabók er og
hvað er hægt að gera við hana. Þær hugmyndir duga e.t.v. ekki lengur.
Ef orðabókarmaðurinn gerist of stórtækur í að umbylta efnistökum og
framsetningu gæti svo farið að notandinn yrði ráðvilltur og sneri baki
við verkinu. A hinn bóginn má segja að orðabókarmaðurinn takist á
hendur nýjar skyldur þegar nýjar aðstæður og nýir möguleikar valda
því að notandinn veit ekki hvað hann vill - af því hann veit ekki hvað
honum stendur til boða. Þá þarf að leiða honum fyrir sjónir hvað er
á boðstólum, kenna honum að gera nýjar kröfur. Þetta „uppeldishlut-
verk" skiptir miklu í ljósi þess að tækniþróunin býr einnig yfir nýjum
hættum og freistingum. Það er orðið mun auðveldara en áður að sópa
saman ýmiss konar orða- og glósulistum og birta (t.d. á Netinu) sem
„orðabók", jafnvel án þess að nokkur greining eða sjálfstæð rýni liggi
þar að baki. Þess háttar starfsemi getur reynst skaðleg vandaðri orða-
bókagerð og á það ekki síst við í málsamfélagi eins og því íslenska þar
sem orðabókahefðin er veik - þótt hún kunni að vera löng.
Undanfarnir áratugir - eða jafnvel aldir - hafa einkennst nokkuð
af trú á vísindi og framfarir og víst ekki alveg að ástæðulausu. Þetta
viðhorf birtist m.a. í því að eigin dómgreind og hyggjuvit hafa ekki
þótt ýkja traustur grunnur að standa á við fræðistörf. Menn hafa leit-
að leiða til að losna undan valdi þess og í því augnamiði eru settar
saman fræðikenningar og þróaðar vísindalegar aðferðir. Orðabóka-
gerð er talin til fræðistarfa, jafnvel kölluð fræðigrein stundum. Þar
birtist vantrúin á hyggjuvitið m.a. í því að þegar saga orðabókastarfs
er rakin er gjarnan lýst þróun frá alræði hyggjuvitsins í árdaga orða-
bókagerðar til vísindalegra - þ.e. empírískra - aðferða nútímans; þá er
hyggjuvitið einungis haft til vara og gripið til þess þar sem vísindun-
um sleppir. Það er síst af öllu ætlun mín að gera lítið úr empírískum
aðferðum, reyndar held ég að málrannsóknir, bæði hér á landi og víð-
ar, mættu gjaman halla sér meira í þá átt. Hins vegar mega reynsluvís-
indin ekki verða til þess að menn vanmeti eða leggi fyrir róða hyggju-
vit og dómgreind - þau standa fyrir sínu.